Thông tin

CHÙA THẦY - SỰ KẾT HỢP HÀI HÒA CỦA NHỮNG

BIỂU TƯỢNG KIẾN TRÚC DÂN GIAN VÀ PHẬT GIÁO

 

TS. ĐẶNG THỊ PHONG LAN

 

Chùa Thầy, một ngôi chùa tiêu biểu của trung tâm phật giáo nổi tiếng vùng Quốc Oai, gắn với vị sư tổ thời Lý  là Từ Đạo Hạnh, người có công truyền bá Phật giáo, xây dựng chùa, chữa bệnh, dạy nghề rối cho người dân nơi đây. Ra đời từ thời Lý, phát triển mạnh vào thế kỷ XVII giai đoạn Phật giáo phục hưng trở lại bằng con đường hòa với tín ngưỡng dân gian, chùa Thầy cùng quần thể chùa hang động quanh núi Sài Sơn đã tạo dựng lên những biểu tượng kiến trúc độc đáo phản ánh tín ngưỡng dân gian và giáo lý Phật Giáo một cách sáng tạo.

Được xếp vào một trong những ngôi chùa khởi đầu cho kiểu chùa “Tiền Phật hậu Thánh”[1], chùa Thầy là một hợp thể kiến trúc của hai dạng Chùa và Đền. Đó là kiến trúc có đặc trưng về không gian, kết cấu phản ánh rõ nét quan niệm của Phật giáo (một tôn giáo lớn trên thế giới) với tín ngưỡng dân gian thờ Thánh thần ở Việt Nam. Với một số chùa dạng “Tiền Phật hậu Thánh” như chùa Keo (Thái Bình), chùa Bối Khê, chùa Trăm Gian (Hà Nội) thì yếu tố “đền” thể hiện rõ ở một số thành phần kiến trúc như Nghi Môn, Tả hữu vu, Hậu cung. Chùa Thầy tuy chỉ có Hậu cung mang đặc trưng của đền nhưng tính chất này còn biểu hiện ở một số yếu tố như Gác trống, cây cỏ, hiện vật và nghệ thuật bài trí đồ thờ.

Trong một không gian kiến trúc Phật giáo vừa trang nghiêm, cổ kính, vừa tĩnh mịch lại gần gũi với đời, chùa Thầy là sự kết hợp của hai khối kiến trúc thờ Phật và thờ Thánh trong một kết cấu mặt bằng “Tiền công” (nơi thờ Phật) và “Hậu nhất” (nơi thờ Thánh) nằm trong một “chữ Quốc” tạo bởi sự kết nối của hai dãy hành lang và nhà Hậu. Đây cũng là một dạng mặt bằng ít gặp trong kiến trúc chùa cổ Việt Nam bởi nét nhấn của chữ “Nhất” nằm ở tòa điện Thánh chùa Thầy, tạo sự phong phú cho việc tổ hợp các đơn nguyên kiến trúc trên một mặt bằng tổng thể dạng “Nội công ngoại quốc” phổ biến ở các chùa thế kỷ 17. Tiền đường, Thượng điện kết nối với nhau bởi gian Ống muống dựa trên bốn hàng cột và hai hàng lan can, trấn song con tiện, không có tường bao xung quanh tạo không gian mở, gần gũi, nơi giao hòa của hai kiểu ánh sáng tự nhiên và nhân tạo cho khu thờ Phật. Khoảng sân giữa Tiền đường và Thượng điện là nơi đưa ánh sáng tự nhiên vào chùa, nơi bày cây cảnh tạo sự hài hòa giữa thiên nhiên với kiến trúc. Hình thức này phải chăng là gợi ý cho kiểu giếng trời trong những kiến trúc mặt bằng chữ Tam sau này ở chùa Kim Liên và Tây Phương.

Dựa trên bộ vì kiểu “giá chiêng” cho phép nâng cao bộ mái, với hình thức bẩy giả[2] để mở rộng không gian, tường bao là hệ thống cửa bức bàn, trổ ô cửa trấn song con tiện, kết hợp với những ván nong chạm thủng họa tiết tạo cho Điện Phật một không gian tĩnh mịch, rộng mở đầy tính từ bi, gần đời. Kết hợp với nghệ thuật bài trí tượng, đồ thờ Phật thông thoáng ở Tiền đường, dồn dập ở Thượng điện, ánh sáng mờ ảo cho con người cảm nhận rõ nét triết lý sắc không, vô thường, sự giải thoát, hướng về cõi niết bàn của đạo Phật. Được xây dựng trên nền của kiến trúc thời Lý, điện Thánh được coi là một Hậu cung sớm nhất trong những hậu cung chùa “Tiền Phật hậu Thánh” của Việt Nam thế kỷ 17[3]. Điện Thánh có mặt bằng gần vuông, trên một nền cao hơn điện Phật 0,96m, ngưỡng cửa cao, mở các cửa hẹp, bao ba mặt là cửa bức bàn, mái lợp ngói mũi hài. Trong một không gian hẹp, tối, thấp, kiến trúc nội thất ít trang trí, hệ thống cột lớn tương phản với mặt ngoài kiến trúc trang trí dải cánh sen công phu trên các ngưỡng, chạm lộng, chạm bong tổ hợp rồng, phượng, lân, hoa trên các ván nong, cánh sen, hoa ở diềm mái đã biến nơi đây thành một không gian linh thiêng, kỳ bí, tối. Trong không gian thâm u, ánh sáng của đèn nến, tượng với kích thước lớn phối hợp với đồ thờ đậm tính Đền như ngai thờ, bài vị, khám thờ, chấp kích, lọng... chiếm trọn diện tích đã tạo nên tính thiêng đậm nét. Yếu tố “đền” ở chùa Thầy còn biểu hiện ở một số yếu tố khác như sự xuất hiện của Gác trống đặt đối xứng với gác chuông chùa thờ Phật. Gác trống chùa Thầy với chiếc trống da lớn chỉ có ở dạng chùa “Tiền Phật hậu Thánh”. Trống da chùa Thầy là loại trống lớn, người xưa thường gọi đó là trống sấm. Trong các di tích, trống sấm có ý nghĩa về việc cầu phồn thực mà đối với người dân là việc cầu mưa. Dần dần, những trống này trở thành trống hội làm náo nức lòng người, đồng thời cũng là lời cầu phúc tới muôn nhà. Với những ngôi chùa thuần thờ Phật, khi xưa thường không có trống da (vì xuất phát tự tâm từ bi). Những ngôi chùa kiêm tính chất đền vừa thờ Phật vừa thờ Thánh như chùa Thầy thì trống da lại xuất hiện[4].

Ngoài các đồ thờ trong điện Thánh, còn có sự xuất hiện của hai tượng ngựa gỗ thường thấy ở đền: ngựa Hồng và ngựa Bạch ở tòa Tiền đường và Thượng điện chùa. Một loại cây thiêng trong quan niệm dân gian, mang tính chất biểu trưng của đền, một hình ảnh không thể thiếu khi nhắc đến chùa Thầy là cây gạo. Cây gạo với những cành khẳng khiu vươn lên trời được xem như một trục nối giữa trời và đất gắn với kiến trúc đền rất rõ.

Được tạo dựng trong một vùng bán sơn địa, với đặc trưng của nền văn hóa nông nghiệp thuộc vùng đồng chiêm trũng hình thành từ lâu đời, chùa Thầy là nơi biểu hiện cho sự hòa hợp của Phật giáo với những tín ngưỡng bản địa. Trong đó nổi bật nhất là tín ngưỡng nông nghiệp cầu mưa và tín ngưỡng thờ đá, núi, tổ nghề được ẩn dưới những hình tượng kiến trúc Phật giáo. Nằm ngay dưới chân núi Sài Sơn, ngọn núi lớn nhất vùng Quốc Oai, phía trước mặt là hồ Long Trì, cùng hệ thực vật, hang động đá đa dạng đã đưa chùa Thầy vào trong số chùa có sự độc đáo của cảnh quan. Được bao bọc bởi núi và nước, chùa Thầy như được xác lập trong một không gian vừa tĩnh mịch, cổ kính, linh thiêng nhưng cũng rất trần tục. Đó cũng là ý nghĩa lớn lao mà đạo Phật muốn hướng tới đó là sự hòa hợp giữa đời và đạo, giữa tự nhiên và con người. Ngay trong bản thân con người của Từ Đạo Hạnh cũng như con đường tu hành của ông cũng là từ đời đến đạo, từ những ham muốn, những hận thù, ân oán cá nhân mang tính đời đã đưa ông đến với con đường tu hành, giác ngộ, giải thoát, phổ độ chúng sinh.

Khởi thủy từ hang Thánh Hóa, nơi ngài tu tập, thoát xác để rồi phát triển thành một ngôi chùa bề thế dưới chân núi nơi giảng đạo và dần trở thành một trung tâm Phật giáo lớn của vùng Quốc Oai, cũng là bước đường Phật giáo hòa vào đời sống thế tục. Nương theo thế núi, hòa cùng cảnh quan, tận dụng phong thủy, khai thác vẻ đẹp của kiến trúc truyền thống là nét thành công của nghệ thuật kiến trúc chùa Thầy. Quay mặt về hướng nam, dựa núi, ôm sông, chùa Thầy đã khai thác được những ưu thế theo quan niệm  phong thủy. Song theo hệ phong thủy còn được lưu truyền trong dân gian đến tận ngày nay, in dấu trong từng tên của các thành phần kiến trúc, trong hình tượng tổng thể kiến trúc chùa Thầy là hình tượng rồng. Chùa với các lớp kiến trúc trải dài trong bố cục nội “Tiền công, hậu nhất” ngoại Quốc tạo lên hình tượng trán rồng. Mình rồng là quần thể núi Hàm Rồng, Sài Sơn, đuôi là ngọn Long Đẩu ôm vòng ra phía trước. Hàm trên của rồng là bờ đất Hàm Rồng phía trước Tiền đường. Bờ bên kia hồ là hàm dưới của rồng. Dải đất chạy vòng sang hai bên chùa là chân rồng. Hai giếng hai bên chùa là mắt rồng. Hai cầu Nhật Tiên Kiều và Nguyệt Tiên Kiều là răng rồng. Hai cây gạo mọc đăng đối hai bên trên bờ đất Hàm Rồng là râu rồng. Gác chuông và gác trống được đẩy ra sau Hậu cung, nâng cao hai tầng mái trong tổng thể chùa là hai tai rồng. Nhà Thủy đình nổi lên giữa ao rồng (Long Trì ) là viên ngọc trong miệng rồng. Theo quan niệm Phật giáo, rồng là một biểu tượng thiêng, có ý nghĩa như một linh vật chuyên trở giáo lý nhà Phật. Tuy không phải là biểu tượng gốc của nhà Phật nhưng hình tượng rồng được sử dụng nhiều trong các mô tip mang ý nghĩa thiêng trong kiến trúc và điêu khắc Phật Giáo.

Việc liên kết các thành phần trong kiến trúc để tạo lên một biểu tượng mang ý nghĩa linh thiêng là một sáng tạo trong nghệ thuật kiến trúc chùa Thầy. Không chỉ tạo lên một tổng thể hoàn chỉnh đẹp về tạo hình, kết cấu, nhấn mạnh sự hòa hợp của tự nhiên với nhân tạo mà ở đây còn ẩn chứa những giá trị tư tưởng, văn hóa. Gạt bỏ những lớp ý nghĩa Phật giáo trong hình tượng rồng, có thể thấy thực chất ý nghĩa hình tượng phong thủy theo dân gian vẫn là phản ánh tín ngưỡng cầu mưa của cư dân nông nghiệp (rồng hút nước làm mưa). Gắn với yếu tố nước của vùng đồng chiêm trũng Quốc Oai còn có những kiến trúc, những sản phẩm nghệ thuật cũng như tín ngưỡng mang đặc trưng văn hóa vùng. Đó chính là nhà Thủy đình, một sân khấu múa rối nước cổ nhất còn tồn tại ở nước ta tương truyền là do Phùng Khắc Khoan xây dựng từ thế kỷ 17, nhưng kiến trúc hiện còn là của thế kỷ 19. Cùng với Thủy đình, vùng Quốc Oai cũng là cái nôi của nghệ thuật rối nước điều khiển bằng dây kéo đặc sắc. Đó chính là một đặc sản nghệ thuật mang dấu ấn văn hóa ruộng nước với những hình tượng nghệ thuật rối được tạo hình, vận hành, điều khiển với các tích trò đậm sắc thái văn hóa nông nghiệp. Trong đó nhân vật Từ Đạo Hạnh một lần nữa lại hiện lên nhưng với hình tượng của một vị Thành hoàng tổ nghề người có công sáng lập và truyền nghề cho một số làng của huyện Quốc Oai. Trong đó nổi tiếng và đến nay vẫn bảo lưu được nghề truyền thống là rối làng Phú Đa, hay còn gọi là rối làng Ra. Chính bởi vậy mà hàng năm trong ba ngày hội, Phú Đa phải có trách nhiệm mang rối của làng sang trình diễn ở Thủy đình để hầu Thánh Từ Đạo Hạnh. Ngay dạng kết cấu điều khiển bằng dây độc đáo riêng của tượng Thánh trong Khám ở Hậu cung chùa Thầy cũng là mô phỏng hoạt động của những rối nước. Tuy nhiên dưới hình thức của một kiến trúc Phật giáo với bốn mái, hai tầng tám đao cong vút, được bao bởi những bức tường trổ cửa đặc rỗng nổi giữa mặt hồ Long trì, thì Thủy đình lại mang một biểu tượng đầy ý nghĩa của Phật giáo - hình tượng hoa sen trên mặt nước.

Kết nối chùa với làng xóm cùng hệ thống chùa hang trên đỉnh núi Sài Sơn phía bên trái và đền Tam Phủ phía bên phải là hai chiếc cầu Nhật - Nguyệt Tiên Kiều được xem là những hình ảnh tạo nét riêng biệt cho chùa Thầy. Lần đầu tiên hình ảnh quen thuộc của những chiếc cầu ngói kiểu “Thượng gia hạ kiều” bắc qua các con kênh, rạch ở các làng quê Việt Nam lại hiện lên đầy sáng tạo trong một không gian kiến trúc Phật giáo. Đó cũng là một hình ảnh đẹp đẽ nhiều ý nghĩa của sự bao dung, chấp nhận nhiều tôn giáo, tín ngưỡng trong quan niệm Phật giáo. Là một trung tâm Phật giáo lớn vùng Quốc Oai, nổi bật với chùa Thầy, tức chùa Cả, ngay trong kết cấu kiến trúc chùa đã là sự tổ hợp ăn nhập của hai dạng kiến trúc chùa và đền, mở rộng ra ngoài Nhật - Nguyệt Tiên Kiều nối chùa với đền Tam Phủ (một kiến trúc thờ những nhân vật trong hệ tượng của đạo Mẫu) và hệ thống chùa, đền (đạo Giáo), hang động gắn với tín ngưỡng dân gian, đạo tu tiên... Trong kết cấu gian Ống muống nối Tiền đường và Thượng điện ở chùa Thầy ta còn gặp một kết cấu đặc biệt được thể hiện ngay ở tên gọi “nhà Cầu”. Không đơn thuần chỉ là dạng cầu có mái như ở Nhật - Nguyệt Tiên Kiều, ở đây ta gặp một biểu tượng kiến trúc kiểu “Thượng gia hạ kiều” mang ý nghĩa triết học Phật giáo sâu sắc. Toà nhà Cầu chạy dọc với cách thức tạo tác đặc biệt, hai bên là vách ngăn bằng gỗ tạo thành “thành cầu”, chia bốn tầng trang trí dày đặc hoa văn mây, cúc, rồng trên cùng là lan can có bổ trụ hình chấn song con tiện. Kết cấu này khiến ta liên tưởng toà nhà giống như một chiếc cầu kết nối Tiền đường rộng thoáng với Thượng điện một không gian Phật giáo linh thiêng. Nhưng trong tổng thể kiến trúc chùa Thầy, nó lại có ý nghĩa triết lý sâu sắc. Đó là chiếc cầu của tâm, của giác, dẫn chúng sinh tiếp cận với Phật và Bồ Tát, đưa con người rời khỏi bến mê để về thế giới Phật, chiếc cầu nối thế giới trần tục của con người với thế giới thanh tịnh của nhà Phật… mặc dù bên dưới không hề có nước. Biểu tượng nhà Cầu như một chiếc cầu dạng “Thượng gia hạ kiều” này cũng đã xuất hiện ở chùa Bút Tháp (Bắc Ninh) hay chùa Trăm Gian (Hà Tây cũ). Tuy nhiên những nhà Cầu này không có hành lang với nghệ thuật chạm khắc điêu luyện, đầy ý nghĩa như ở nhà Cầu chùa Thầy.

Ngoài ra  kiến trúc điện Thánh chùa Thầy và hệ thống hang động trên núi Sài Sơn cùng những truyền thuyết được lưu truyền trong dân gian cũng  phản ánh rõ nét tín ngưỡng thờ đá, núi nơi đây. Điện Thánh được xây trên một cấp nền cao nhất trong chùa, lối lên phía trước và phía sau là những bậc đá nhỏ, dốc. Xung quanh điện Thánh được xếp đá hộc lô nhô, trồng xen lẫn nhiều loại cây như cây đại, tre, trúc... gợi lên hình ảnh của một ngôi chùa trên đỉnh núi[5]. Ngay hình tượng Thánh Từ Đạo Hạnh cũng ẩn dấu bóng dáng của thần núi. Núi Sài Sơn cũng được xem là ngọn núi chủ lớn nhất, tất cả các ngọn núi khác đều phải chầu về như sự hội tụ sinh lực về với chùa Thầy. Trong ngày hội chùa , mặc dù chỉ là chùa của hai làng Thụy Khê và Đa Phúc nhưng bao giờ cũng phải có đủ kiệu của bốn làng (Tứ phương) Thụy Khê, Khánh Tân, Đa Phúc và Sài Khê chầu về với kiệu Thánh[6]. Hiện nay trong điện Thánh và điện Phật chùa Thầy vẫn còn lưu dấu ấn của tín ngưỡng thờ đá. Trong điện Thánh hiện còn thờ một tảng đá phía sau tượng vua Lý Thánh Tông, tương truyền là hòn đá Từ Đạo Hạnh đã cho trấn yểm khi xây dựng chùa. Ngay lối vào điện Phật từ phía Hậu cung hiện còn một phiến đá, theo quan niệm dân gian đó là nơi tích tụ được sinh khí của trời đất vì vậy người vào chùa thường bỏ dép ở bên ngoài để mong đón nhận được sinh khí tốt lành đó.

 Từ xưa, hội chùa Thầy đã nổi tiếng với hội leo núi, chơi hang. Ngoài việc vãn cảnh chùa, thưởng ngoạn vẻ đẹp hoang sơ của một quần thể núi nổi lên giữa đồng bằng với hệ sinh thái đa dạng, hội chơi hang còn gắn với những tín ngưỡng dân gian. Đó là tín ngưỡng thờ đá, cầu tự một hình thức tín ngưỡng dân gian sơ khai, sớm tham gia vào nhiều hình thức tín ngưỡng tôn giáo khác nhau của người Việt như tín ngưỡng nông nghiệp, Phật giáo, Bàla môn... Hang Thánh hoá tương truyền còn lưu vết chân và đầu của Từ Đạo Hạnh khi thoát xác đồng thời cũng có truyền thuyết cho rằng Từ Đạo Hạnh thấy trên núi có vết chân người to lớn bèn so chân mình vào, thấy vừa nên lập am tu. Thực chất đó vẫn là hiện tượng: Phật hoá các tín ngưỡng dân gian bằng sự hấp dẫn của những quyền năng, nhằm tạo sự khâm phục, niềm tin của đông đảo tầng lớp nhân dân đi theo Phật giáo. Do vậy hang Thánh hoá không chỉ mang màu sắc linh thiêng (hiện tượng đầu thai,thoát xác) mà ở đây nó còn mang một lớp ý nghĩa sớm hơn đó là tín ngưỡng cầu tự. Truyền thuyết có ghi, Quang thuận (1460- 1469), đời vua Lê Thánh Tông, Trường Lạc hoàng hậu sai người lên động chùa Thiên Phúc cầu tự nên đã sinh được vua Lê Hiến Tông. Nhân thế mới dựng am “Hiển Thuỵ” ở chùa Thiên Phúc, có khắc bia để ghi. Từ đó chùa càng nổi tiếng thiêng, nhà nước và dân gian cầu đảo việc gì cũng được linh ứng. Tới nay, hương khói không lúc nào dứt. Hay hang Cắc Cớ đã lưu truyền trong dân gian từ bao đời cuốn hút nam thanh nữ tú:

Động chùa Thầy có hang Cắc cớ

Trai chưa vợ thì nhớ hội chùa Thầy!

Thực chất là hội chơi hang, thăm thú cảnh đẹp kỳ lạ của đá, núi và là cơ hội để nam nữ được cầu mong hạnh phúc lứa đôi.

Như vậy có thể thấy bằng sự khéo léo hòa mình với những lớp tín ngưỡng, văn hóa bản địa, Phật Giáo giai đoạn phục hưng trở lại thế kỷ XVII trên vùng Quốc Oai, Hà Tây, Hà Nội đã bám rễ bền chắc trong đời sống, tinh thần của người dân nơi đây. Vừa sâu sắc, nhân bản, vừa bao dung, gần đời Phật giáo đã cho chúng ta nhiều bài học về tư tưởng biểu hiện qua nghệ thuật xây dựng những biểu tượng trong kiến Phật giáo. Trong đó bài học lớn nhất là hướng con người tới sự hài hòa giữa đời và đạo, giữa tự nhiên và con người. 



[1] Nghệ thuật kiến trúc và điêu khắc chùa Thầy. Đặng Thị Phong Lan (Luận án tiến sĩ Văn hóa  học). 2101.

[2] Chùa Thầy (Thiên Phúc tự). Nguyễn Văn Tiến. (2004). Nxb. Khoa học xã hội.

[3] Đồ thờ trong di tích của người Việt. Trần Lâm Biền. HN, 2003, Nxb Văn hóa thông tin.

[4] Những ngôi chùa “tiền Phật hậu Thánh” ở vùng châu thổ Bắc Bộ. Phạm Thị Thu Hương. Luận án tiến sĩ Văn hoá học, 2007. Bộ văn hoá thông tin, Cục di sản Văn hoá (2005), Một con đường tiếp cận di sản văn hóa.

[5] Chùa Thầy (Thiên Phúc Tự), Nguyễn Văn Tiến (2004), Nxb. Khoa học xã hội. Sđd.

[6] Những ngôi chùa “tiền Phật hậu Thánh” ở vùng châu thổ Bắc Bộ. Phạm Thị Thu Hương. Luận án tiến sĩ Văn hoá học, 2007. Sđd.

 

Bình luận bài viết

    Tin sinh hoạt phật sự

    Video bài giảng

    Pháp âm

    • Những áng mây trắng - Thơ: Hoang Phong - Diễn ngâm: Hồng Vân
    • Mẹ ơi - Thơ: Thích Phước Hạnh - Nhạc: Hoàng Lan
    • Khúc ca Tịnh Độ - Lời: Thích Phước Hạnh - Nhạc: An Sơn
    Pháp âm khác >>

    Thống kê truy cập

    • Online: 16
    • Số lượt truy cập : 6059210