LỜI NÓI THẬT

LỜI NÓI THẬT

 

HOÀNG VĂN LỄ

 

 

1. Khẩu là cái miệng, phương tiện để nói. Chỉ có loài người mới có lời nói diễn đạt ý nghĩ của bản thân, các loài khác có tiếng hú, tiếng sủa, tiếng kêu, tiếng hót… có thể có sự trao đổi trong đồng loại của chúng, nhưng chắc chắn chỉ hạn hữu, ít có giá trị thông tin, không có giá trị tư duy… Để nói được cần có lưỡi, vòm họng và thanh quản, có hệ thần kinh truyền về não, xử lý và truyền điều khiển các bộ phận liên quan; từ đó phát ra lời nói. Giọng nói phụ thuộc cấu trúc miệng của mỗi người. Tất cả các cấu trúc trên khi tương đối hoàn chỉnh, con người có thể nói. Đó là đặc ân, phúc báu của con người chúng ta.

Nói và nghe liên quan khắng khít với nhau, không nói được do tật bệnh bẩm sinh hay tai nạn thường dẫn tới điếc đặc, tức không nghe được âm thanh; do đó người câm và điếc thường mắc phải ở một người. Đạo Phật giải trình, câm điếc là nghiệp báo từ một hoặc nhiều kiếp trước, do nhân: nói xằng bậy, nói ác hại người… cùng với các trợ duyên khác dẫn đến cái quả: câm điếc ở kiếp người về sau.

Khẩu nghiệp là nghiệp báo từ lời nói, chính xác hơn từ ý nghĩa của lời nói và tác dụng của nó đến với con người hay loài vật liên quan.

Tất cả lời nói của con người đều có ý nghĩa nào đó, âm thanh, giọng nói chỉ góp thêm nội dung lời nói. Lời nói thật là lời nói được khuyến khích, vì nói thật gần đúng với sự thật, là chân lý phải được tôn trọng. Nói thật là chuẩn đạo đức trong giới luật của Phật giáo. Cư sĩ tại gia có ngũ giới được soi xét nghiêm túc, trong đó “không nói dối” là giới luật không khắt khe, khó kiểm định nên dễ vi phạm, vô tình hay cố ý. Các bậc tăng, ni, giới luật về lời nói còn khắt khe hơn nhiều lần.
Làm thế nào để không vi phạm giới “không nói dối” này?

Lời nói thường đi đôi với lợi ích của người nào đó, lời nói có thể vô tình nhưng không vô cảm; lời nói có chủ tâm, có chủ ý là lời nói tranh được song có thể thua mất. Một lời nói ra, có thể có tác dụng sâu rộng, tứ mã nan truy tức là bốn ngựa không truy đuổi kịp, nên lời nói, nhất là của người quyền chức, có tác dụng rất lớn.

Tu thập thiện, tức mười điều thiện, có bốn điều thuộc lời nói, liên quan đến khẩu nghiệp. Tu thập thiện tránh làm mười điều ác, trong đó có bốn điều ác về lời nói như sau:

- Bất vọng ngữ, tức không nói những điều xằng bậy, chỉ nói điều chân thật, đúng đắn.

- Bất lưỡng thiệt, tức không nói hai lời, khi thương trái ấu cũng tròn, khi ghét trái bồ hòn cũng méo là một phần của nói hai lời.

- Bất ác khẩu, tức không nói ác, nói xấu người nào đó, nói dựng đứng câu chuyện không có hoặc thổi phồng quá mức.

- Bất ỷ ngữ, tức là không nói thêu dệt không sát sự thật, nói hoa hòe hoa sói, chao đảo màu sắc làm mê hoặc con người.

Những người vi phạm các điều này thường có lời nói rất hay, âm điệu hòa nhập thu hút người nghe. Chúng ta có thể bắt gặp gã thầy bói phán lời tiên tri rất tuyệt, quyến rũ lòng người, thỏa mãn dục vọng của người coi bói và được khen hết lời; nhưng khi tiên tri sai bét gây tổn hại lớn, hoăc đặt điều không tưởng, liệu ai báo thù thầy bói ỷ ngữ này, hay ngậm bồ hòn mà chịu. Khẩu nghiệp của bói toán không lường hết được, nhất là mưu lường gạt tiền tình.

Trong thực tế cuộc sống hiện đại, câu chữ in trên sách cũng là ngôn ngữ, nhưng không phải qua lời nói mà qua chữ viết. Ngôn ngữ chữ viết, hình ảnh hiện nay thêm phương tiện máy vi tính làm cho ý tưởng con người lan rộng theo tốc độ ánh sáng. Nhưng dù nhanh chóng vượt bậc, đó cũng từ ý tưởng chữ viết, nó cũng từ tâm trí định hướng và tổ chức truyền đưa ý tưởng của con  người.

Cũng trong thực tế ứng xử hằng ngày, có sự biểu cảm không lời, như thái độ khác thường trong đi đứng, trong ánh mắt, trong nụ cười, hoặc trong dấu hiêu giao ước trước đó qua cử chỉ tay, mắt, mặt… tất cả cũng xuất phát từ tâm ý mà ra, nó có giá trị như lời nói, vốn là phương tiện phổ quát hơn, và đó là lời nói của người khiếm khuyết với ngũ căn không trọn vẹn.

2. Để tránh vi phạm giới “không nói dối”, chúng ta cần nghiệm lại chính mình và tâp hợp các kinh nghiệm từ các bậc đạo hạnh xử sự trong thực tiễn cuộc sống. Nhân vô thập toàn, có lẽ không ai tự nhận mình luôn nói lời chân thật, cần tìm và học hỏi nơi nhiều người, đặc biệt quán chiếu lời Phật dạy để ứng dụng tu dưỡng thân mình. Với suy nghĩ như vậy, chúng tôi nêu một số thu thập của mình như sau:

- Tu tập “lời nói thật” nên bắt đầu từ tu tâm, tâm trong sạch khi buông lời thường chân thật. Đức Phật và các vị cao tăng luôn ứng xử và nói lời chân thật, ở tầm cao trí huệ của Phật, những lời kinh được kết tập rất sâu sắc thuyết phục mọi chúng sinh, độ thiền quán càng cao chúng sinh khó thực nghiệm cụ thể, nhưng đó không là lời ỷ ngữ mà khuyến khích sự tu hành đến viên mãn.

Khi tâm có uẩn khúc, tốt nhất không nêu lời nhận xét đúng hoặc sai, dễ đi tới lời lưỡng thiệt. Trong tình huống buộc phải nói, buộc phải phân xử thì nói rõ sự phân vân chưa đoán định chính xác của mình, hoặc nói đúng suy nghĩ của mình và để ngõ cho lần tiếp xúc sau. Nếu không vụ lợi cho mình hoặc cho ai đó trong câu chuyện, lời nói dễ đạt tính chân thật hơn, nhưng chưa hẳn là lời nói thật, nói đúng, vì còn phải kiểm chứng.

Tâm trong sáng, không tư lợi là điều kiện tiên quyết để thốt ra lời nói thật, lời nói có giá trị thu hút đươc lòng người.

- Không ngừng nâng cao tầm hiểu biết, có tri kiến đúng thì lời nói có giá trị và có sức thuyết phục cao hơn. Sự hiểu biết vô cùng rộng lớn, nhất là ngày nay, lượng tri thức mới lan truyền nhanh chóng trên mạng internet. Người học có thể sâu sắc chuyên ngành, bác học theo chuyên khoa hẹp là thế mạnh của các chuyên gia. Ngay học Phật cũng đã nhiều pháp môn, nên nâng cao tầm hiểu biết là khuyến khích tu học ngày một sâu rộng, đồng thời giữ đức khiêm cung trước kiến thức chung nhất là chuyên ngành.

Lời nói thật áp dụng vào chủ đề chuẩn bị kỹ và sở trường chuyên môn để đạt tính chân thật cao nhất. Việc đối đáp chuyện thường ngày nên lấy lòng chân thành, khiêm tốn, trách chấp ngã, tránh tranh hơn thì lời nói thật đươc thể hiện rõ hơn.

- Trau dồi kỹ năng nói, nhất là khi thuyết pháp,  thuyết trình: Đây là bộ môn khoa học thuyết trình, ngoài kiến thức chuyên môn sâu rộng, người nói phải nắm vững nhiều cách thức truyền đạt để hấp dẫn người nghe, trong khi người nghe đa chiều về quan điểm, tri thức nông sâu khác biệt, cảm nhận và sở thích cũng rất khác nhau… do đó nói để thuyết phục tất cả mọi người là điều khó thực hiện trọn vẹn. Các tọa đàm, hội thảo khoa học rất chọn lựa người nói và cử tọa để tránh độ chênh lệch tri thức và phương pháp diễn đạt.

Chuyên thường ngày, kỹ năng trao đổi nên tránh đôi co, hơn thua thì lời nói chân tình hơn. Trước kẻ không cùng quan điểm hoặc trái nết muốn công kích ta, dùng lời thóa mạ thấp hèn; ứng xử tốt nhất là yên lặng; đây là cách Đức Phật đã làm với kẻ kiên trì đi theo Đức Phật để lăng mạ, thái độ điềm đạm yên lặng làm kẻ xấu bực tức hỏi Phật có nghe không, Phật đáp có, và nói câu chuyện tặng quà mà người không nhận thì quà đó thuộc về ai, kẻ bêu xấu hiểu ra và tự rút lui.

Muốn nói lời chân thật phải học, “học ăn, học nói, học gói, học mở” là lời dạy của người xưa. Thật chí lý, “học nói” trừu tượng hơn, song cũng rất cụ thể, phải uốn ba tấc lưỡi để nói lời chân thật là cách tu tập Phật học vậy.

Tóm lại, quán chiếu hay soi xét lời nói của mỗi người, nhất là của chính mình, chúng ta nhận ra để đạt “lời nói thật”, để không vi phạm giới “không nói dối” không phải là việc đơn giản, phải học để nói đúng, chân thật. Đó là tâm trong sáng, đức vì mọi người, kỹ năng điêu luyện để có “lời nói thật” và quan hệ chân tình với mọi người tiếp xúc… mới tu luyện hoàn thiện dần trong cuộc sống. Hay nói, nói theo bản năng thiếu suy xét dễ phạm giới “không nói dối” dù có vô tình cũng là điều nên tránh. Tự mình, chúng tôi thấy cần học tập nơi Đức Phật ứng xử lúc còn tại thế là phương thức học tập hiệu quả nhất.