TỔNG QUAN PHẬT GIÁO NGHỆ AN TỪ THẾ KỶ I –XX

TỔNG QUAN PHẬT GIÁO NGHỆ AN TỪ THẾ KỶ I –XX

TRẦN ĐÌNH SƠN

 

Vùng đất cổ Việt Thường đến đời vua Hùng dựng nước  được gọi là bộ Hoài Hoan, một trong mười lăm bộ của nước Văn Lang .

Thời kì Bắc thuộc, nhà Hán (111 trước DL –39  sau DL) đổi Hoài Hoan thành quận Nhật Nam. Triều Đường (618 – 907) chia thành Hoan Châu và Diễn Châu. Như vậy, tổ tiên chúng ta đã đến vùng đất thiêng liêng này khai cơ lập nghiệp trãi qua đã mấy ngàn năm.

Căn cứ Phật sử, đạo Phật truyền vào nước Việt khoảng đầu kỷ nguyên DL. Riêng vùng đất Hoan, Diễn do vị trí địa lý tiếp giáp với các lân bang phía Nam chịu ảnh hưởng văn hóa Ấn Độ, nên Phật giáo phát triển rất sớm. Khảo cổ học phát hiện được tấm bia đá do đạo tràng Bảo An dựng vào thời Tùy (589 – 617) tại núi Quỳnh Viên, cửa Sót ( Đại Tùy Cửu Chân quận, Bảo An đạo tràng chi bi) chứng minh từ đầu thế kỷ VII, quần chúng Phật tử ở địa phương này đã được tổ chức (đạo tràng) tu học theo đúng giới pháp .

Tiến sĩ, nhà thơ Thẩm Thuyên Kỳ (655 – 713) thời gian bị đày sang Hoan Châu (701 – 704) có làm bài thơ tả cảnh chùa Thiệu Long :

Ta lâu theo bóng Thích

Thầy vô thượng Niết-bàn

Ba mươi năm tìm đạo

Được đạo ngõ trời Nam

Không may đến phương này

Lẽ về bảo sao đành

Duyên lành lúc đày ải

Đời nghĩ không từng can

Cõi thơm vây bến Bắc

Chùa hoa nép sườn Nam

Cấp dưới cheo leo đá

Sóng vỗ nghe hồ lan

Mây che trông cây tốt

Trời nắng ngó mây dang

Ở đời thích ngồi định

Sống nghèo việc nghĩa làm

Thử đem thân hữu lậu

Dựng lấy quán không sanh

Rõ ràng đọc các sách

Càng biết tịnh là an (1)

(Lê Mạnh Thát dịch)

Thẩm Thuyên Kỳ chú thích: “Chùa Thiệu Long, ngôi chùa lạ nhất của vùng Giang Lịch, cách thành Hoan Châu khoảng 25 dặm. Khách miền Bắc hễ hết ngày thì đến dạo chơi nghĩ ngơi theo lệ mà cúng hương. Tôi làm bài thơ này khi trở về trong thuyền”. Theo GS Lê Mạnh Thát: “Chùa Thiệu Long phải nằm cách xa thành Hoan Châu 25 dặm và phải đi bằng thuyền lên. Do đó nó phải nằm trên thượng lưu sông Lam, khi sông này chảy qua huyện Nam Đàn. Phải chăng đó là ngôi chùa Đại Huệ hay Hương Lãm trên sông Sài ?”

Qua bài thơ “Thiệu Long Tự”, tác giả giới thiệu ngôi chùa nổi tiếng nhất ở Châu Hoan gần 1500 năm trước. Thú vị nhất là Tiến sĩ, nhà thơ lớn của triều Đường cho biết ông tín ngưỡng Phật giáo, trải qua 30 năm tìm hiểu nhưng mãi đến lúc bị lưu đày có duyên lành đến chùa Thiệu Long mới đắc đạo. Phải chăng tại chùa này Thẩm Thuyên Kỳ đã gặp được Thượng nhân Vô Ngại, một bậc cao tăng giác ngộ, đầy đủ uy đức nhiếp phục quần chúng và kể cả giới quan chức, danh sĩ Trung Quốc đương thời mà chính Thẩm Thuyên Kỳ hết lòng ngưỡng mộ, ca tụng :

Đại sĩ sinh Thiên Trúc

Phân thân dạy Nhật Nam

Trong đời khỏi phiền não

Dưới núi tức già lam ...(2)

Trong “Toàn Đường thi”, còn ghi lại ba bài thơ của Trương Tịch làm tặng các vị tăng sĩ ở Hoan Châu sang dịch kinh, thuyết pháp tại cung đình, thiền viện Trung Quốc. 

Bài 1: Đưa khách trời Nam:

Trời xa khách cứ bước

Lam chướng bịnh suy thân

Non xanh đường thăm thẳm

Đầu bạc chẳng quay chân

Hải quốc cưỡi voi đánh

Dùng bạc chợ châu Man

Một nhà chia mấy chốn

Ai thấy Nhật Nam xuân (3)

(Lê Mạnh Thát dịch) 

Bài 2: Đưa khách miền Nam:

Đường đi dài thăm thẳm

Núi xanh bám biển trời

Chân trời người xa bước

Non Bắc nước luống trôi

Chợ đêm đồng cột nối

Ở tổ dân châu voi

Bạn cũ khi đến viếng

Ai hỏi Nhật Nam chơi (4)

(Lê Mạnh Thát dịch)

Bài 3: Trong núi tặng nhà sư Nhật Nam:

Song phong già riêng nhắm

Cửa tùng đôi cánh gài

Lá chuối trên kinh dịch

Bông mây rụng áo phơi

Lật đá khơi giếng mới

Trồng chè rừng tự xoi

Khi gặp khách Nam hải

Tiếng mọi hỏi nhà ai (5)

(Lê Mạnh Thát dịch)

Về các công trình kiến trúc Phật giáo, theo sách “Cổ châu Pháp Vân Phật bản hạnh ngữ lục”, hay “Cổ châu Diên Ứng tự Hòa phong tháp”, có ghi: Thời Tùy, vua Cao Đế có ban năm hòm xá lợi Phật sai Thái thú Lưu Phương xây tháp phụng thờ tại chùa Pháp Vân và tại Châu Ái (Thanh Hóa), Châu Hoan (Nghệ An). Triều Đường, Tiết độ sứ Cao Biền đã xây tháp Phương Tích và Nhạn Tháp để thờ Phật tại Nam Đàn. Các ngôi tháp này về sau bị đổ nát nhưng tên gọi vẫn mãi lưu truyền theo tên làng xã.

Năm 1911, ông H.Maspéro thuộc trường Viễn Đông Bác Cổ đã đến Nghệ An điều tra khảo cổ học, kết quả phát hiện được những viên gạch có hình tượng Đức Phật ngồi thuyết pháp tại phế tích Nhạn Tháp. Thông tin này thực thú vị, vì chúng ta biết rằng theo Phật điển “Nhạn Tháp” nguyên là ngôi tháp trước chùa Đông Phong, hang núi Đế Thích thuộc nước Ma-kiệt-đà , Ấn Độ thời cổ. Do chúng tăng chùa này vẫn dùng tam tịnh nhục (6), nên một vị Bồ-tát muốn chuyển hóa họ bèn biến thành chim nhạn từ trên không rơi xuống chết trước mặt tăng chúng. Chư tăng nhìn thấy hổ thẹn, hối hận nên xây tháp chôn cất chim nhạn rồi phát tâm ăn chay, tháp được gọi là “Hamsa-Stupa” (Căng sa tháp). Pháp sư Huyền Tráng sau khi du học ở Ấn Độ trở về Trung Quốc, theo điển tích xưa xây một tòa Nhạn Tháp rất đẹp tại chùa Đại Từ Ân vào năm Đường Vĩnh Huy thứ 3 (652). Nhà thơ Phật tử Thẩm Thuyên Kỳ có câu thơ tả cảnh “Tháp Nhạn đan thanh cổ. Ao rồng năm tháng sâu”. Như vậy cùng thời đại, tại kinh đô Trường An có Nhạn Tháp, thì ở Nam Đàn, Châu Hoan cũng kiến tạo một tháp Nhạn rất nổi tiếng vậy.

Sự phát triển về văn hóa, tín ngưỡng, kinh tế của vùng đất Hoan, Diễn như trên đã làm cơ sở cho người anh hùng dân tộc Mai Thúc Loan đủ uy tín, điều kiện liên hệ với các nước trong khu vực Đông Nam Á, đoàn kết phất cờ khởi nghĩa phá đổ chế độ đô hộ của nhà Đường, xây dựng nhà nước Vạn An độc lập khoảng 10 năm (713–723)

Sau khi Mai Hắc Đế thất bại, các lãnh tụ yêu nước ở các châu ngoài Bắc Bộ (Giao Châu, Lục Châu, Phong Châu . . .) như Bố Cái đại vương, Phùng Hưng (791) tiết độ sứ, Khúc Thừa Dụ (906 – 907), Khúc Hạo (907 – 917), Dương Diên Nghệ (931 – 937), Ngô Quyền (939 – 965) . . .  kế tiếp nhau lãnh đạo nhân dân nổi lên chống chế độ Bắc thuộc, giành lại chủ quyền dân tộc, độc lập đất nước. Trải qua hai triều đại chính thống đầu tiên Đinh (968 – 980), tiền Lê (980 – 1009), Châu Hoan vẫn là vùng đất biên cương phía Nam, chưa có những tác động mạnh để phục hưng. Năm 1010, Lý Công Uẩn bước lên ngai vàng xây dựng kinh đô Thăng Long mở ra thời đại hoàng kim của dân tộc Việt. Năm 1020, vua Lý Thái Tổ thân chinh bình định phương Nam, sau ngày chiến thắng khải hoàn vua phong cho hoàng tử thứ tám là Minh Uy vương Lý Nhật Quang làm Tổng quản chỉ huy sứ Hoan Châu. Nhờ tài đức của Lý Nhật Quang, Châu Hoan phát triển nhanh chóng thành một trung tâm văn hóa Đại Việt ở phía Nam. Đến nay nhân dân vẫn còn tưởng niệm Minh Uy vương tại đền Quả, chùa Quan Âm làng Nhân Bồi, Nhân Trung (Anh Sơn) .

Mùa hè, tháng 4 năm Thông Thụy thứ 3 (1036) vua Lý Thái Tông (1028 – 1053) xây dựng hành dinh tại Châu Hoan và chính thức đổi tên là Nghệ An, hàm nghĩa cai trị nhân dân được yên ổn. Thời Lý, ở Nghệ An xuất hiện các vị cao tăng đạt đạo như :

Thiền sư Y Sơn, họ Nguyễn. Năm 30 tuổi ngài xuất gia tại chùa Đại Từ, sau đó theo tu học với quốc sư Viên Thông. Đắc đạo, sư trở về ẩn trú tại chùa Nam Vô, làng An Lãng đến năm 1213 viên tịch. Sư thuộc thế hệ thứ 19 thiền phái Tỳ Ni Đa Lưu Chi.

Thiền sư Tĩnh Giới, họ Chu tên Hải Ngung, quê làng Giang Mão. Năm 26 tuổi sư xuất gia tại chùa Quốc Thanh, núi Bí Linh. Sau đó sư theo Hòa thượng Bảo Giác chuyên học tạng Luật. Tuổi già sư về nguyên quán trùng tu chùa Quảng Thánh. Ngài Viên Tịch năm 1207, thuộc đời thứ 8 thiền phái Vô Ngôn Thông.

Thiền sư Pháp Giới, ẩn tu trên núi Uyên Trừng là thầy của sư Hiện Quang. Về sau ngài đến truyền pháp tại núi Yên Tử, viên tịch năm 1220.

Triều Trần (1225 – 1400), vua Thái Tông (1258 – 1278) cử Tỉnh quốc đại vương Trần Quốc Khang vào trấn thủ lộ Nghệ An. Tại đây ông cho xây dựng một tịnh xá to lớn để thờ Phật, thuyết pháp (đời sau gọi là chùa Thông, Diễn Châu) .

Nghệ An không chỉ là phên dậu phía Nam bảo vệ đất nước mà còn được xây dựng thành hậu phương vững chắc chống lại quân xâm lược phía Bắc. Nhằm động viên tinh thần tướng sĩ chống giặc, vua Nhân Tông khẳng định :

Cối Kê chuyện cũ người nên nhớ

Hoan Diễn vẫn còn chục vạn binh

Tiếc thay hào khí Đông A ngút trời phá tan quân xâm lược Nguyên Mông, đến cuối thế kỷ XIV dần dần lụi tàn vì sự hôn ám, phân hóa của triều đình nhà Trần, đẩy đất nước vào thảm họa thuộc Minh (1406 – 1427). Quân Minh lần này quyết tâm tiêu diệt văn hóa Đại Việt. Trong 20 năm đô hộ, chúng tận lực tịch thu, phá hủy thư tịch, di sản văn hóa thành tựu của 400 năm dưới thời đại quân chủ Phật giáo Lý Trần .

Triều Lê (1428 – 1778), Nguyễn (1802 – 1945) chọn Nho giáo làm hệ tư tưởng chính thống để xây dựng chế độ quân chủ chuyên chế. Đạo Phật chỉ đóng vai trò tín ngưỡng thuần túy, phục vụ việc cúng bái, cầu khẩn không tác động được triều đình trong công việc trị quốc an dân. Riêng ở Nghệ An, giai đoạn này rất thịnh đạt Nho học, sĩ phu phần lớn xu hướng theo từ chương, khoa bảng để tiến thân. Thỉnh thoảng mới có vài Nho sĩ giữ theo nếp nhà “Cư Nho mộ Thích”, uyên thâm kinh điển, có cái nhìn đúng đắn về Phật giáo.

Thời Lê – Trịnh (1533-1788), xuất hiện thiền sư Minh Châu Hương Hải (1628-1715). Sư dòng dõi công thần triều Lê, nguyên quán làng Áng Độ, huyện Chân Phúc, phủ Đức Quang, xứ Nghệ An. Tổ 4 đời là Khởi nghĩa Kiệt tiết công thần Trung Lộc Hầu đi theo chúa Nguyễn Hoàng vào trấn Quảng Nam. Sư thuở nhỏ học Nho, đậu Hương tiến,  bổ làm tri phủ Triệu Phong. Năm 30 tuổi từ quan xuất gia, theo tu tập với thiền sư Lục Hồ Viên Cảnh, được ban pháp tự là Minh Châu Hương Hải, pháp hiệu Huyền Cơ Thiện Giác. Đạo phong của sư được chúa Nguyễn Phước Tần (1648-1687) và triều thần ngưỡng mộ, thỉnh về trú trì Thiền Tịnh Viện trên núi Quy Cảnh, Phú Xuân.

Thời gian sau, Chúa Nguyễn nghe lời vu cáo, tỏ ý nghi nghờ Sư thông mưu với họ Trịnh nên đưa vào an trí ở Quảng Nam. Năm 1682, sư cùng 50 đệ tử đóng thuyền vượt biển về Nghệ An. Chúa Trịnh Tạc (1653-1682) được tin, triệu ra kinh đô Thăng Long ủy dụ, ban thưởng rồi cho lập Thiền Tịnh Viện ở trấn Sơn Nam tu hành. Tiếp theo, đồ chúng thỉnh Thiền sư làm trú trì khai sơn chùa Nguyệt Đường ở Phố Hiến. Tại đây, nhờ được các quý nhân trong triều ủng hộ kiến tạo chùa viện quy mô trở thành một đạo tràng tu học, đào tạo tăng tài.

Quan điểm của Thiền sư Minh Châu Hương Hải về tam giáo (Nho-Phật-Lão) được phát biểu rõ ràng trong bài “Sự lý dung thông”:

Luận chung thánh tổ Nho gia,

Trong đời trị thế người là nhân sư.

Sao bằng Đâu-suất vị cư,

Lão quân tiên chủ đại từ dược phương.

Phật là vạn pháp trung vương,

Làm thầy ba cõi đạo trường nhân thiên.

…

Trong nơi danh giáo có ba

Nho hay giúp nước sửa nhà trị dân.

Đạo thì dưỡng khí an thần,

Thuốc trừ tà bệnh chuyên cần luyện đan

Thích độ nhân miễn tam đồ khổ

Thoát cửu huyền thất tổ siêu phương.

Thiền sư Minh Châu Hương Hải là một tác gia về lịch sử và văn học Phật giáo. Trong 33 năm hoằng pháp ở Bắc Hà, ngài chuyển ngữ được 20 tác phẩm Kinh, Luật chữ Nho sang Quốc ngữ (Nôm) để phổ biến. Ngài đào tạo nhiều môn đồ nối nhau phát huy thiền phái Trúc lâm Yên tử. Ngài viên tịch vào ngày 12 tháng 5, năm Ất Mùi (1715), trụ thế 88 năm.

- Thời Nguyễn, tiêu biểu như Tiên Điền Nguyễn Du cảm tác trước đài đá phân kinh của Thái tử Lương Chiêu Minh(7):

...Ta nghe đức Thế Tôn ở trên Linh Sơn

Thuyết pháp độ người nhiều như cát sông Hằng.

Người hiểu rõ tâm mình tức được giải thoát

Linh Sơn chính thực trong lòng người

Gương sáng vốn chẳng có đài

Bồ đề cũng không phải cây

Ta từng đọc kinh Kim Cương hàng ngàn lần .

Ý nghĩa sâu xa phần nhiều chưa rõ .

Chỉ lúc dến được dưới đài đá phân kinh này

Mới biết kinh không chữ mới thực là kinh Phật.

Hay Uy Viễn Nguyễn Công Trứ có bài Vịnh Phật:

Thuyền từ một lá vơi vơi

Bể trần chở biết mấy người trầm luân

Thiên thượng thiên hạ vô như Phật

Nhỏ không trong mà lớn cũng không ngoài

Chiếc thuyền từ một lá vơi vơi

Vớt chìm đắm đưa lên cõi tĩnh

Chữ kiến tính cũng là suất tính

Trong ống dòm đổ tiếng hư vô

Kẻ muốn đem nhân kì nhân , hỏa kì thư , lư kì cư

Song đạo thống hởi rành rành công cứ ...(8)

Từ giữa thế kỷ XIX, nước Việt Nam chuyển vào khúc quanh đối đầu với đế quốc Pháp. Trong quá trình xâm lược, bình định, quân Pháp đã phá hủy một số di tích lịch sử văn hóa của nước ta. Tại Gia Định: Quốc Tự Khải Tường, Tổ Đình Từ Ân, Kim Chương, Mai Sơn,…; ở Phú Yên: Tổ Đình Hội Tông; ở Hà Nội: Quốc Tự Báo Thiên, Báo Ân; tại Kinh đô Huế: Quốc Tự Giác Hoàng, Linh Hựu,… lần lượt bị phá hủy để xây dựng cơ quan công quyền hay nhà thờ Thiên chúa giáo. Riêng Nghệ An vốn là cái nôi của các phong trào yêu nước Cần Vương, Văn Thân, Đông Du nên bị giết hại, tàn phá rất nặng nề. Năm 1878 (Tự Đức thứ 31), sứ đoàn Pháp ép buộc triều đình phải triệt hạ 18 sở đền chùa của lương dân để bồi thường cho giáo dân (9).

Đứng trước cảnh nước mất nhà tan, chùa chiền, di sản văn hóa dân tộc bị hủy hoại, chí sĩ Sào Nam Phan Bội Châu trong bài thơ Hoài cảm chùa Non Nước ngậm ngùi hỏi Phật:

Say non say nước lại say chùa

Mến nước non càng mến cố đô

Đuốc tuệ lừng trời tà muội dẹp

Gương khôn phất gió quỷ ma trừ

Bùi ngùi tháp cũ trên nền cỏ

Cám cảnh bia tàn trước gió mưa

Vịnh cảnh bao lâu xin hỏi Phật

Có chăng non nước đặng như xưa.

Nhưng sau đó, Sào Nam Tử bỗng ngộ ra:

“Ôi! Ta nhầm rồi. Phật chỉ ở trong lòng, phải quay lại mà tìm ngay trong lòng rồi phát triển cho rộng ra. Một người yêu nước tức người ấy đã là Phật. Mọi người cùng yêu nước tức mọi người đều là Phật. Phật có rất nhiều, nhiều vô tận, hằng hà sa số Phật. Phật tức là các vị anh hùng yêu nước vậy…

Ta yêu nước ta, nước ta nhờ vào ta để tồn tại. Danh dự của thiền môn sẽ không bị sa đọa, chính là do ở ta.”

(Phan Bội Châu toàn tập, tập 4, Chương Thâu dịch)

Lịch sử minh chứng suốt 2000 năm tồn tại, đạo Phật đã gắn liền với vận mệnh dân tộc Việt Nam. Vinh quang của đất nước cũng là vinh quang của đạo pháp, tủi nhục của dân tộc chính là nỗi tủi nhục của Phật tử. Từ xưa đến nay, nhân dân Việt Nam trong đó phần đông tín ngưỡng Phật giáo không từ chối bất cứ sự hy sinh nào từ thân mạng đến tài sản để giành lại chủ quyền dân tộc, độc lập đất nước. Được biết sau cuộc kháng chiến vừa qua (1945 - 1975), hằng trăm ngôi chùa ở Nghệ An đã bị tàn phá nặng nề .

 Ngày nay, trong hoàn cảnh nước nhà hòa bình thống nhất, hy vọng các danh lam thắng cảnh của vùng đất thiêng liêng Hoan Diễn nhanh chóng hội đủ điều kiện phục hồi, tôn tạo. Đó không chỉ là niềm mơ ước, hãnh diện của riêng người Phật tử Nghệ An mà của cả dân tộc Việt Nam trong nhiệm vụ chung, bảo tồn, phát huy di sản văn hóa dân tộc.

---

Chú thích:

(1) Thiệu Long tự - Toàn Đường thi 95 tờ 1024 (LSPGVN tập 2 – Lê Mạnh Thát, NXBTPHCM 2001)

(2) Cửu chân sơn Tĩnh cư tự yết Vô Ngại thượng nhân – Toàn Đường thi 97 tờ 1047 (LSPGVN tập 2 – Lê Mạnh Thát)

(3) Tống Nam thiên khách, Tống Nam khách, Sơn trung tặng Nhật Nam tăng – Toàn Đường thi 384 tờ 4304, 4309, 4308 (LSPGVN tập 2 – Lê Mạnh Thát)

(4) Như chú thích 3

(5) Như chú thích 3

(6) Tam tịnh nhục: ba trường hợp được phép dùng thịt: không thấy giết, không nghe sinh vật vì mình mà bị giết, không nghi sinh vật ấy vì mình ăn mà bị giết.

(7) Bài “Lương Chiêu Minh thái tử phân kinh thạch đài”– Nguyễn Du (1765–1820) – Tinh tuyển văn học VN, tập 5 quyển 2 – Nguyễn Thạch Giang (NXBKHXH 2004)

(8) Bài “Vịnh Phật” Nguyễn Công Trứ (1778–1858) – Nguyễn Công Trứ cuộc đời và thơ (NXB Lao Động 2011, Đoàn Tử Huyến chủ biên).

(9) Tự Đức thứ 31: ngày 13 tháng Giêng, Thương Bạc tâu việc dân Nghệ An phải đem đền thờ, chùa chiền bồi thường cho dân đạo Thiên Chúa: 5 giờ chiều hôm qua bọn thần đến dinh Thương Bạc một lúc thì tiếp sứ Pháp đến mời vào dinh tòa cùng nhau hỏi han. Bọn thần bảo rằng lương dân Nghệ An đã đem 18 sở đền chùa bồi thường cho giáo dân, trong đó 10 sở đã triệt hạ rồi chỉ còn 8 sở (Tự Đức 31 tháng 1-4, Cơ Mật - Q.295, HTCB No.2170, 9 tờ - Châu bản Triều Nguyễn - Lý Kim Hoa sưu khảo - Biên dịch. NXB Văn Hóa Thông Tin - 2003)

Tài liệu tham khảo:

-Việt Nam Phật Giáo sử lược – Mật Thể (Hà Nội 1944)

-Việt Nam Phật Giáo sử luận – Nguyễn Lang (NXB Văn Học 1992)

-Phật Giáo Việt Nam – Trần Văn Giáp (Tuệ Sĩ dịch, Viện đại học Vạn Hạnh 1968)

-Lịch sử Phật Giáo Việt Nam – Lê Mạnh Thát (Tập I,II – NXB TP HCM 2001)

-Việt Nam sử lược – Trần Trọng Kim (NXB Tân Việt 1937)

-Đại Việt sử ký toàn thư (NXB KHXH – 1998)

-B.A.V.H tập XXII , XXIII 1935, 1936.