“CHÍNH MẠNG” VÀ “CẦN” TƯƠNG ĐỒNG VỀ Ý NGHĨA ĐẠO ĐỨC?

“CHÍNH MẠNG” VÀ “CẦN”

TƯƠNG ĐỒNG VỀ Ý NGHĨA ĐẠO ĐỨC?

 

TS.  HOÀNG   VĂN  LỄ

 

1- Đức Phật  chỉ ra “bát chính đạo” để mọi người thực  hiện nếu muốn thoát khỏi những nổi khổ trầm luân. Chính kiến, chính định, chính tư duy là những phạm trù trừu tượng, uyên thâm, vi diệu; song chính ngữ, chính nghiệp, chính mạng… là thực  tế, phần luân  lý trong bát chính đạo ứng dụng  ngay trong cuộc sống hàng ngày. Nay xin lạm  bàn về “Chính mạng” và so sánh với chuẩn mực  đạo đức “cần”  trong “cần, kiệm, liêm chính…”. 

Chính mạng đối với cư sĩ, tức là những người quy y tam bảo, không xuất gia; họ có cuộc sống đời thường,  cuộc sống đó đòi hỏi phải  có một nghề nghiệp  để nuôi sống chính mình và đóng góp vào phát triển  xã hội. Đức Phật khuyên  nên chọn những nghề, chí ít một nghề chính đáng làm kế sinh nhai. Có 5 nghề không nên làm là (nói  theo ngày nay): sản xuất  và mua bán vũ khí, nghề  đồ tể giết mổ cầm thú, buôn  bán người  để làm nô lệ, buôn  bán độc dược,  buôn  bán rượu  và chất gây nghiện.  Đó  là xuất  phát  từ giới  cấm  sát sinh, hại người. 

Trong  bài   thuyết minh  về   Tứ   Diệu Đế,   đạo hữu   V.F. Gunaratna viết:  “Bằng  mọi  giá chúng  ta phải giữ cho Chính mạng của mình được trong sạch.  Yếu tố  Chính mạng  dẫn đến giới đức trong sạch,  người hành nghề theo đúng Chính mạng   mới có thể trang nghiêm trì giới, bằng cách tránh xa sự buôn  bán khí giới, bán thú để làm thịt, bán người làm nô lệ, bán rượu,  bán độc dược”. “Thông thường ta nghĩ  rằng phải tránh chỉ có bấy nhiêu nghề đó để giữ cho Chính mạng được trong sạch. Không phải  chỉ có vậy.  Trong bộ Trung A Hàm, majjhima Nikãya, có đoạn ghi rằng hành những nghề  có “sự lường  gạt,  nịnh  bợ,  mờ ám, chia rẽ, cố ăn”  đều được xem là không Chính mạng”. “Một cách tổng quát, như đã ghi trong Trường A Hàm Digha Nikaya, Chính mạng được xem là tránh   xa những lối sống  bất chính và sống  đời chân  chính”. 

 

2- Cần kiệm liêm chính, chí công  vô tư là chuẩn   đạo đức Khổng giáo dạy cách ứng xử với chính mình được Chủ tịch Hồ Chí Minh vận dụng trong bài giảng về đạo đức cách mạng,  nội dung như sau:

Cần  là siêng  năng,  chăm  chỉ, cố gắng  dẻo dai, là luôn luôn cố gắng,  biết nuôi dưỡng  tinh thần và lực lượng  của mình để làm việc lâu dài.

Kiệm là tiết kiệm, không xa xỉ, không  hoang phí, không bừa bãi. Cần  và kiệm phải đi đôi với nhau như hai chân của một con người.  Cần mà không  kiệm  thì “làm chừng nào, xào chừng ấy”. Kiệm  mà không  cần thì không  tăng thêm,  không  phát triển được.   Muốn  tiết kiệm  có hiệu  quả tốt thì phải  khéo  tổ chức. Không biết tổ chức  thì không biết tiết kiệm.

Liêm   là trong sạch, không tham lam. Liêm phải đi đôi với kiệm, cũng như kiệm phải đi đôi với cần. Có kiệm  mới có liêm được, vì xa xỉ mà  sinh tham lam. Tham tiền của tham địa vị, tham danh tiếng đều là bất  liêm.

Chính nghĩa là không   tà, nghĩa là  thẳng  thắn,  đúng đắn. Điều gì không thẳng thắn, đúng đắn là tà.

Chuẩn  “cần”  không chỉ dừng ở thái   độ  lao động, rộng ra là một hoạt động nghề nghiệp;  chỉ khi nào chọn  cho mình một nghề nghiệp thích hợp thì sự ham thích và tính siêng năng mới được  thể hiện  tốt nhất.  Tất nhiên  nghề  nào có ích cho xã hội đều  đáng  quý. Người  có đạo  đức luôn  trau dồi nghề nghiệp  vì mình và vì mọi người. Làm nghề hiệu quả, sống với nghề tức sống  với lao động chân chính của mình chắc chắn mang lại niềm vui và hạnh  phúc.  Và khi làm ra sản phẩm hoặc dịch vụ có ích, tất thảy được  giá trị sức lao động  và tự biết tiết kiệm trong chi tiêu sinh hoạt, trong ứng phó với đời sống  xã hội và cả với sinh môi tự nhiên.  Khi đã cần kiệm  thì trong quan hệ xã hội thể hiện đức liêm - chính đúng mực hơn.

Như vậy, đức “cần”  thực  chất là vấn đề nghề nghiệp  và đời sống chân chính. 

3- Phật pháp hướng về mục đích giải thoát,  giải trừ vô minh là cả một  tiến  trình dài (nhiều  kiếp) tu tập, tích lũy phước  đức và thực hành thiền định; như vậy chỉ ra 5 nghề không được làm, Đức Phật hàm ý cụ thể hóa có tính tượng trưng để thi hành giới cấm  sát sinh (căn  bản  là không  giết người),  qua đó  tích lũy phước  đức và thực  hành hạnh  từ bi. Do đó, Chính mạng được xem là tránh   xa những  lối sống  bất chính và sống đời chân chính. Mạng  sống của mọi loài đều đáng quý, song mạng sống con người là quý nhất,  hạn  chế  thấp  nhất  giết  hại  loài hữu tình để tạo nhân lành, kết hợp tu tập, người cư sĩ mới đạt  quả vị từ thấp lên cao, trải qua nhiều kiếp nhân sinh mới mong thành chánh  quả. Một nghề  chính đáng trong xã hội ngày  nay sao cho không phạm giới sát sinh không khó, nhưng cũng không dễ tránh, vì nhu cầu thực  phẩm nuôi sống con người không phải là vô hạn, khi nạn  đói đe dọa,  cái ăn quan trọng trực tiếp nhất, người làm ra thực phẩm như trứng,  thịt,  cá các loại  là ân nhân của xã hội không  phải là tội phạm, nhưng vi phạm  giới. Do đó xét đời sống  có chân  chính không  mới là yếu  tố căn  bản.  Người nào lạm  sát, lấy việc giết chóc làm vui dù là với con kiến, con muỗi đều vi phạm giới sát sinh; thực hiện phóng sinh với   ý thức tạo nhân lành cho mình và vì sinh mạng loài vật rất có ý nghĩa thực  tế và tâm  linh. Ăn chay tạo  nhân  lành và góp phần  cân bằng sinh thái,  một  vấn  nạn  thời đại,  rõ ràng  là phước  báo lớn cho mình, cho xã hội và tự nhiên. Theo tính toán, 50% người ta ăn chay, hay tất cả mọi  người  ăn chay trung bình 15 ngày/tháng thì thế giới này giải quyết được  nạn binh đao và giữ cân bằng sinh thái; xã hội và tự  nhiên  sẽ rất tuyệt vời.

Với   ý nghĩa trên, chọn nghề  nghiệp   và thực hành chính mạng  không khác việc khuyến  khích lao động  cần cù, siêng năng với một nghề  hữu ích . Xã hội ngày một phát triển là tất yếu, theo hướng  lành mạnh hay không lại là quá  trình giác ngộ của chúng  sanh, nhất  là giới  tinh khôi  giữ vai trò  lãnh đạo cai quản  xã hội. Tác động  con người   vào xã hội có tính quyết định, ngược lại xã hội chi phối trực tiếp cuộc sống của con người. Thuyết phục bằng lời nói đúng không  phải lúc nào cũng thành công, ngược  lại dùng bạo lực chuyển  hóa nhanh và hiệu  quả; tuy vậy bạo  lực  là kế hạ  sách,  giác ngộ là căn bản,  là sự tu tập của mỗi người.  Phật pháp không  ép ai theo mình, thấy đúng thì tuân thủ, kiên  trì, song phải tu tập mới dần tới bến  bờ giác ngộ. 

Tóm lại, mỗi một con người,  nhất  là Phật  tử (cư sĩ tại gia) sống đời sống đạo hạnh  khởi đầu bằng những việc làm chính đáng, mang lại cuộc sống cho mình, gia đình và xã hội  tiến bộ. Từ đời sống  lành mạnh  mà tu tập theo Phật giáo chỉ dẫn, phải  sớm bắt đầu  mới có ngày  đến  đích, dù trải qua muôn vạn ức kiếp  cũng  không   sờn lòng.  Được làm  người  đã rất đáng quý, sống sao có ích cho đời và không  ngừng  tích lũy phước báu, tu tập để giải  thoát  khổ  ải trầm  luân  mới là mục   đích chung cuộc.