CHÙA THIÊN MỤ (XÃ TÂN TRẠCH, CẦN ĐƯỚC)

VÀ TRUYỀN THUYẾT VỀ VUA GIA LONG

 

ThS. NGUYỄN TẤN QUỐC
ThS. NGUYỄN VĂN ĐÔNG

 

 

Có lẽ không ít người biết đến truyền thuyết về chùa Thiên Mụ ở Huế gắn với chúa Nguyễn Hoàng nhưng cũng không nhiều người biết có một ngôi chùa cũng mang tên Thiên Mụ ở Cần Đước (Long An) gắn với truyền thuyết về vua Gia Long lúc còn gian khó trước sự rượt đuổi của quân Tây Sơn ở Gia Định.

Đi qua chợ Rạch Kiến thuộc xã Long Hòa khoảng 1 cây số, rẽ vào cổng ấp văn hóa 1B, xã Tân Trạch, huyện Cần Đước sẽ thấy chùa Thiên Mụ tọa lạc giữa màu xanh của cánh đồng lúa, ẩn mình dưới những tàn cây như ôm vào lòng mái nhà chung của cộng đồng. Quyện trong tiếng chuông mõ công phu hai buổi sớm chiều, chùa Thiên Mụ tự tại, trầm mặc trong không gian tĩnh lặng của chốn Phật đường và trong sự yên ắng của miền quê thanh bình. Nhưng có ai biết rằng ở ngôi chùa này đã xảy ra một sự kiện gắn liền với một giai đoạn đầy biến động trong lịch sử dân tộc: nội chiến Tây Sơn - Nguyễn Ánh.

Theo tài liệu Lịch sử xã Tân Trạch, tài liệu Phật giáo và tư liệu của Chùa cho biết chùa Thiên Mụ đã có từ năm 1726, bấy giờ chỉ là một thảo am nhỏ, chưa có tên tự mà chỉ có tên dân gian nhưng đến nay cũng không còn ai nhớ.

Năm Đinh Dậu (1777), Tây Sơn tiến vào Nam lần thứ hai, quân Nguyễn Huệ đã truy bắt được hai chúa Nguyễn là Thái Thượng Vương Nguyễn Phúc Thuần ở đạo Long Xuyên (Cà Mau) và Tân Chính Vương Nguyễn Phúc Dương ở Ba Vạt (Mỏ Cày bắc, Bến Tre) đem về Gia Định xử tử.

Nguyễn Phúc Ánh, cháu gọi Nguyễn Phúc Thuần bằng chú, lúc đó mới 15 tuổi (sinh năm 1762) đi chung với Nguyễn Phúc Thuần đã may mắn thoát chết lẩn tránh ở vùng Cà Mau nhưng ngay sau đó đã nhanh chóng tập hợp lực lượng trở về chiếm lại Gia Định năm 1778 và xưng vương tại Gia Định năm 1780.

Năm 1782 và 1783 quân Tây Sơn lại liên tiếp vào đánh Gia Định, Nguyễn Ánh đánh không lại phải lui về phía Nam và chạy ra Phú Quốc. Và một trong hai cuộc lui quân nầy Nguyễn Ánh cùng với đoàn tùy tùng đã đi qua vùng Cần Đước nằm sát ngay phía nam Sài Gòn-Bến Nghé. Đến thôn Tân Trạch chuẩn bị vượt sông Vàm Cỏ Đông thì người ngựa đều mỏi mệt, bèn ghé vào ngôi thảo am ở giữa đồng vắng để nghỉ ngơi. Tại đây Nguyễn Ánh đã được sư trụ trì là Hòa Thượng Thủ Minh (thế danh Nguyễn Tấn Đức) ân cần tiếp đón và báo tin cho xã trưởng Mai Văn Hiến biết. Là người có lòng trung với chúa Nguyễn, ông Hiến đã huy động tiền gạo và tuyển 50 tráng đinh cung cấp cho Nguyễn Ánh.

Một đêm đang ngủ trọ trong chùa, Nguyễn Ánh nằm mộng thấy một bà lão đầu tóc bạc phơ gọi dậy và chỉ tay về hướng Tây. Nguyễn Ánh giật mình tỉnh giấc, nghe trong dạ không yên bèn truyền lệnh cho quân lính gấp rút rời chùa, vượt sông Vàm Cỏ Đông lánh nạn.

Ba ngày sau, quân Tây Sơn kéo đến vây chùa nhưng không bắt được Nguyễn Ánh nên đã bắt giết xã trưởng Mai Văn Hiến và Hòa Thượng Thủ Minh.

Sau thắng lợi trận Rạch Gầm-Xoài Mút năm 1785, Nguyễn Huệ trở về Quy Nhơn và tiến hành chiến dịch đánh chiếm Phú Xuân và Bắc Hà (1786), khi trở về Phú Xuân thì xảy ra mâu thuẫn và đánh nhau với Nguyễn Nhạc. Để đối phó lại với Nguyễn Huệ, Nguyễn Nhạc đã rút phần lớn quân chủ lực ở Gia Định về bảo vệ Quy Nhơn. Biết được tình hình đó Nguyễn Ánh đã từ Xiêm trở về tâp hợp lại quân binh tái chiếm Gia Định năm 1787, cho xây thành Gia Định năm 1790 làm kinh đô và xây dựng Gia Định thành căn cứ vững chắc để từ đó tiến ra Bắc tiêu diệt Tây Sơn, thống nhất đất nước năm 1802.

Quyết định cho xây thành Gia Định làm kinh đô vì Nguyễn Ánh thấy thế của mình đã khá ổn định và vững chắc có thể chống lại được quân Tây Sơn. Trong bối cảnh đó, Nguyễn Ánh đã có điều kiện nhớ lại những nơi đã cưu mang mình trong những ngày tháng long đong tẩu quốc để trả ơn, nên đã cho người về thôn Tân Trạch tìm lại ân nhân thì mới hay ông xã trưởng Mai Văn Hiến và Hòa thượng Thủ Minh đã bị chết dưới tay quân Tây Sơn vì tội che chở cho mình.

Bồi hồi nhớ lại giấc mộng năm xưa tại ngôi chùa ở thôn Tân Trạch, chúa Nguyễn Ánh đã sắc tứ cho chùa mang tên Thiên Mụ Tự (天姥寺), tặng hai tượng Phật bằng đồng đặt trong hai phổ đà bằng gỗ chạm lọng, một mõ, một trống sấm.

Ngoài ra còn có hai đôi câu đối viết theo lối quán thủ (hai chữ đầu mỗi cặp câu đối ghép lại thành tên chùa) như sau:

Thiên Việt Cao Hoàng Tân Khải Trình Tường Thế Giới

Mụ Nam Hoằng Tứ Trạch Nhuận Kiết Khánh Nhân Gian

Thiên An Thánh Chế Thiên Niên Thạnh

Mụ Tự Hoằng Phong Vạn Đại Hưng

Chúa Nguyễn Ánh còn khâm ban hai bài vị thờ hai ông Mai Văn Hiến và Nguyễn Tấn Đức như sau:

Hiến Húy Viết Giác Linh Chi Vị

Phụng Vị Diên Thức Sa Đà Nguyễn Tấn Đức

Thượng Thủ Hạ Minh Giác Linh Chi Vị

Thông tin từ lạc khoản ghi trên những hiện vật chúa Nguyễn Ánh ngự ban cho chùa đề niên hiệu “Cảnh Hưng Ngũ Thập Niên” (1790), tức năm xây thành Gia Định, vì lúc này Nguyễn Ánh chỉ mới xưng vương chứ chưa xưng đế, chưa đặt niên hiệu, vẫn giữ niên hiệu Cảnh Hưng của vua Lê Hiển Tông.

Dân gian vẫn còn truyền tụng rằng bộ ván mà Nguyễn Ánh đã nằm lúc nương náu tại chùa Thiên Mụ rất linh thiêng, không một ai dám nằm lên đó. Trong lần khảo sát năm 1995, người viết còn trông thấy bộ ván được cho là Nguyễn Ánh nằm khi xưa. Nhưng tiếc thay nay đã không còn nữa.

Theo chân Đại đức Thích Tắc Minh, trụ trì chùa, chúng tôi khảo sát lại những di vật của Nguyễn Ánh tặng thì thấy:

- Nội dung câu đối mà Nguyễn Ánh ban tặng vẫn còn lưu lại trên hai cặp liễn viết bằng chữ Hán sơn son thếp vàng do Phật tử phụng cúng đề năm 1950 trên dòng lạc khoản.

- Cái mõ được chùa gìn giữ cẩn thận ở hậu liêu dù đã có dấu tích hư mục do thời gian. Đại đức Thích Tắc Minh cho biết, cái trống sấm xưa rất dài, nay ngắn dần do cắt bỏ phần hư mục ở tang trống sau những lần thay da trống.

- Rất tiếc là 2 tượng Phật bằng đồng đặt trong phổ đà cũng đã bị mất sau năm 1975, phải thay thế bằng tượng khác.

- Bài vị của hai ông Mai Văn Hiến và Nguyễn Tấn Đức bị hư mục nên Hòa thượng Đạt Sanh đã cho phục chế lại vào năm 2001. Trong đó bài vị xã trưởng Mai Văn Hiến hiện được nhân dân đưa vào thờ trong đình Trạch An ở ngay cạnh chùa.

Trở lại truyền thuyết chùa Thiên Mụ, chúng ta hãy khoan bàn đến chi tiết Thiên mụ (bà Trời) trong giấc mộng của Nguyễn Ánh, bởi gạt bỏ yếu tố hoang đường vốn là thành tố đặc trưng của truyền thuyết, người ta thấy hiển hiện những yếu tố lịch sử.

Từ truyền thuyết Thiên Mụ gắn với chúa Nguyễn Hoàng ở Thuận Hóa đầu thế kỷ XVII đến truyền thuyết Thiên Mụ gắn với Nguyễn Ánh ở Long An thế kỷ XVIII phải chăng đây là dị bản mà qua đó là sự khẳng định chủ quyền của ông cha ta trong cuộc hành trình đi khai mở đất phương Nam của người mở đầu cho cơ nghiệp này là thủy tổ Nguyễn Hoàng ở dãy đất miền Trung và người hậu bối sau cùng là Nguyễn Ánh ở đất phương Nam - cũng là người mở ra kỷ nguyên Vương triều Nguyễn trong lịch sử Việt Nam. Dưới góc nhìn văn hóa, người ta gọi đó là sự tái cấu trúc văn hóa Việt trong trên vùng đất mới.

Việc ngôi chùa Thiên Mụ (Tân Trạch - Cần Đước) ra đời từ năm 1726 cho thấy lịch sử khai phá ở vùng đất này là rất sớm. Thậm chí, nơi đây đã định hình về mặt tổ chức xã hội, bởi chùa là một thiết chế văn hóa cơ bản của làng xã. Có đình, có chùa, có miễu, có chợ v.v. thì làng xã mới được công nhận chính thức.

Mặt khác, sự có mặt của ông xã trưởng (thôn trưởng) và việc huy động được 50 tráng đinh trong thời gian ngắn, dù chưa thể xác tính tính chính xác của con số này nhưng qua đó cho thấy cộng đồng ở đây lúc bấy giờ đã đi vào hình thái định cư, ổn định và là một xã hội có nhân lực, vật lực.

Việc chúa Nguyễn sắc tứ tên Thiên Mụ Tự cho chùa (1790) chính là sự khẳng định chủ quyền pháp lý của ông cha ta từ rất sớm trên mảnh đất phương Nam mới khai phá.

Câu chuyện phản ánh sinh động một giai đoạn đầy biến động, chiến tranh liên miên giữa hai tập đoàn phong kiến Tây Sơn - Nguyễn Ánh vào giữa cuối thế kỷ XVIII ở phương Nam (1776-1786?), làm chúng ta liên tưởng đến sự tích sông Song Ma hay Tình Trinh giang (tức sông Đôi Ma ở ranh giới hai xã Long Sơn và Long Cang, Cần Đước) mà một số chi tiết được Trịnh Hoài Đức ghi trong sách Gia Định thành thông chí, qua đó phản ánh vùng Cần Đước từng là địa bàn giao tranh ác liệt của hai thế lực phong kiến này trong lịch sử dân tộc.

Chùa Thiên Mụ nay được trùng tu khang trang, dù trở nên khác xưa nhưng vẫn lưu giữ những di vật lịch sử cùng truyền thuyết văn hóa trong dân gian, phản ánh đậm nét lịch sử khai phá đất phương Nam.

Trải qua bao thăng trầm lịch sử, chùa không những là nơi sinh hoạt tín ngưỡng tôn giáo, đáp ứng nhu cầu tâm linh, đời sống tinh thần của cộng đồng, mà nay với phương châm sống “tốt đời đẹp đạo” chùa còn là một địa chỉ của các hoạt động văn hóa, xã hội và từ thiện ở địa phương.

Chùa Thiên Mụ (Tân Trạch, Cần Đước) với những chứng cứ tư liệu và hiện vật cùng những yếu tố văn hóa phi vật thể phản ánh giá trị lịch sử - văn hóa xứng đáng là một ngôi “danh lam cổ tự” ở miền Nam.