DẤU ẤN PHẬT GIÁO TRONG DI SẢN VĂN HÓA Ở LONG AN

ThS. NGUYỄN TẤN QUỐC

Khung cửa đá - di tích Gò Xoài.

“Mái chùa che chở hồn dân tộc

Nếp sống muôn đời của tổ tông”

(Huyền Không)

Theo dòng chảy Nam tiến, Phật giáo là tôn giáo có mặt sớm nhất ở Long An, với tư tưởng bao dung đã dung nạp thêm các yếu tố mới bản địa, qua thời gian đã kết tụ, trở thành một phần quan trọng của di sản văn hóa ở địa phương.

Trong văn hóa tinh thần

Buổi đầu khai phá vùng đất mới gian khổ, hiểm nguy, để vượt qua khó khăn, người ta chú tâm vào tư tưởng “Phật tại tâm” (cứu nhân độ thế), đề cao “tứ ân” (ân phụ mẫu, ân quốc gia, ân tam bảo, ân chúng sinh). Tư tưởng, đạo lý ấy của Phật giáo đã tạo ra một chất keo liên kết trong cộng đồng, góp phần hun đúc nên tính cách quan niệm của con người Long An gắn bó, yêu thương và tương trợ lẫn nhau, vượt qua mọi khó khăn để sinh tồn và đứng vững trên vùng đất mà “… chim kêu cũng sợ, cá vùng cũng kinh”.

Phật giáo đi vào ca dao, tục ngữ rất gần gũi mà sâu sắc, là quan niệm nhân - quả: “Ở hiền gặp lành”, là lòng từ bi: “Một nắm khi đói bằng một gói khi no", là tình yêu đôi lứa: “Tay bưng quả nếp vô chùa, Thắp nhang lạy Phật xin bùa em đeo”… Phật giáo phản ánh những chặng đường lịch sử của vùng đất này qua truyền thuyết dân gian, như sự tích Chùa Thiên Mụ (xã Tân Trạch), Chùa Bà Khai (xã Long Định), Cầu Chùa (xã Mỹ Lệ), địa danh Xóm Chùa (xã Tân Lân, huyện Cần Đước), Chùa Mục Đồng (xã Long Trạch, huyện Cần Đước), sự tích ông Tăng Ngộ (xã Mỹ Lộc, huyện Cần Giuộc), chùa Kim Cang (huyện Thủ Thừa)…

Dưới ngòi bút của Nguyễn Đình Chiểu trong áng văn bất hủ Văn tế nghĩa sĩ Cần Giuộc, Phật giáo với hình ảnh ngôi chùa Tôn Thạnh, đại diện cho những giá trị văn hóa truyền thống tốt đẹp của dân tộc hiện lên sáng ngời và vững chãi giữa giai đoạn đầy biến động của lịch sử dân tộc vào nửa cuối thế kỷ XIX:

Chùa Tôn Thạnh năm canh ưng đóng lạnh, tấm lòng son gửi lại bóng trăng rằm;

Đồn Lang Sa một khắc đặng trả hờn, tủi phận bạc trôi theo dòng nước đổ.

Tinh thần từ bi, bác ái, bao dung khiến cho Phật giáo chiếm giữ vai trò quan trọng trong đời sống cư dân nơi đây từ những ngày đầu, mà Trịnh Hoài Đức ghi trong sách Gia Định thành thông chí, mục Phong tục chí: “… họ sùng đạo Phật…” . Các tập tục trong dân gian hòa quyện với nghi lễ Phật giáo như: Phật đản, Vu Lan, Cúng trăng, Rằm tháng 10, Bố thí, Phóng sanh, Ăn chay, Cúng sao giải hạn, Coi ngày tốt xấu, Hái lộc, Trai đàn, Cầu an, Cầu siêu... cũng cho thấy điều đó.

Phật giáo khơi nguồn hình thành một số lễ hội dân gian, như Lễ hội làm chay (thị trấn Tầm Vu, huyện Châu Thành) - vốn có nguồn gốc từ lễ Trai Đàn. Trong Lễ hội Miếu Bà Ngũ Hành Long Thượng (xã Long Thượng, huyện Cần Giuộc), Đại lễ Kỳ Yên Đình Thần Tân Phước Tây (xã Tân Phước Tây, huyện Tân Trụ), ngoài các nghi lễ cúng thần bảo hộ cộng đồng..., còn có nghi thức cầu an của Phật tử địa phương. Dấu ấn đậm nét trong 3 lễ hội dân gian tiêu biểu trên cho thấy Phật giáo ảnh hưởng và có sự giao thoa với tín ngưỡng dân gian, tạo nên một sắc thái về đời sống tâm linh, về tín ngưỡng, về phong tục tập quán và các luồng văn hóa của cộng đồng địa phương Long An.

Phật giáo hòa quyện vào trong suy nghĩ, tình cảm, đi vào tâm thức của người dân, vì vậy mà hình ảnh ngôi chùa hết sức gần gũi, gắn bó và đi vào đời sống thường nhật, hòa nhập vào làng xóm, thành tên đất, tên làng, nên tên chùa được dân gian hóa, gắn liền với tên đất, tên người. Người ta có thể không biết chùa Phước Tường nhưng không ai lạ gì Chùa Đất (huyện Đức Hòa), tương tự như vậy, là Chùa Thầy Miêng (Phước Lâm Tự ở Cần Đước), chùa Núi (Linh Sơn Tự ở huyện Cần Giuộc), chùa Nổi (Cổ Sơn Tự), Chùa Bà Khai (Long Phước Tự, huyện Cần Đước), Chùa Bà Quan (huyện Đức Hòa)… Tương tự như vậy, cho nên mới có Xóm Chùa, Cầu Chùa (huyện Cần Đước)… Người ta vẫn thân quen với tên Chùa Cây Trôm (Diêu Quang Tự) gắn liền với cây trôm trên 300 năm tuổi chứng tích của lịch sử khai phá vùng đất Giồng Cai Én (thành phố Tân An). Sự thân quen đến nỗi cứ hễ nơi nào thờ phụng thì với người dân cũng đều là chùa, như: Chùa Bà Long Thượng thay vì Miếu Bà Ngũ Hành Long Thượng (huyện Cần Giuộc), Chùa Bà Thiên Hậu thay vì Thiên Hậu Miếu (huyện Thủ Thừa), Chùa Ông thay vì Miếu Quan Thánh, Chùa Ông Bổn thay vì miếu (thờ các vị thần theo văn hóa dân gian người Hoa) ở rất nhiều nơi trong tỉnh. Thậm chí, người ta gọi Thánh Thất Cao Đài là Chùa Thất, nên ở Ấp 5, xã Phước Tuy, huyện Cần Đước, người ta gọi là chùa Cao Đài, rồi định danh luôn xóm này là Xóm Chùa Thất...

Và tương tự như vậy, còn rất nhiều, nhiều nữa thật khó mà thống kê hết được, nhưng tất cả là đằng sau đó phản ánh sinh động sự đồng hành, gắn bó và hòa quyện của Phật giáo trong quá trình khai cơ, lập nghiệp xây dựng và bảo vệ quê hương của biết bao thế hệ trong dòng chảy lịch sử, văn hóa dân tộc.

Trong văn hóa vật chất

Toàn tỉnh Long An hiện có 9 ngôi chùa được xếp hạng Di tích Lịch sử - Văn hóa, trong đó có 3 Di tích cấp quốc gia là Chùa Tôn Thạnh (xã Mỹ Lộc), Chùa Núi (tức Linh Sơn Tự, xã Đông Thạnh, huyện Cần Giuộc), Chùa Phước Lâm (xã Tân Lân, huyện Cần Đước); 6 Di tích cấp tỉnh là Chùa Thạnh Hòa (xã Đông Thạnh), Chùa Thới Bình (xã Phước Lại, huyện Cần Giuộc), Chùa Linh Nguyên (xã Đức Hòa Hạ, huyện Đức Hòa), Cụm Di tích Chùa Ông và Đình thần Nhựt Tảo (xã An Nhựt Tân, huyện Tân Trụ), Chùa Kim Cang (xã Bình Thạnh, huyện Thủ Thừa), Chùa Nổi (tức Cổ Sơn Tự, xã Tuyên Bình, huyện Vĩnh Hưng).

Kiến trúc chùa ở Long An tương đối đa dạng, song phổ biến nhất là kiểu hình chữ tam (三) với kết cấu chính điện và các gian theo kiểu thức tứ trụ điển hình của kiến trúc đình, chùa Nam Bộ vào thế kỷ XIX và đầu thế kỷ XX. Đặc biệt, Chùa Phước Lâm được tạo tác bởi bàn tay tài hoa của nghệ nhân chạm gỗ cánh họ Đinh ở Cần Đước được giới nghiên cứu đánh giá là “... tiêu biểu cho hình ảnh một ngôi chùa cổ ở Nam Bộ…”. Bên trong chùa là hệ thống bao lam, hoành phi, câu đối, mộc bản, tượng Phật, chuông đồng và các tác phẩm điêu khắc khác,... có giá trị nghệ thuật và tư liệu về lịch sử - văn hóa Phật giáo, cổ văn Hán tự…, được bố trí hài hòa trong không gian kiến trúc truyền thống đậm nét văn hóa Phật giáo Nam Bộ. Tiêu biểu như tượng Lo Đời ở Chùa Phước Lâm - một tác phẩm “biến thể” độc đáo thể hiện sự sáng tạo và tư tưởng nhập thế mang yếu tố dị biệt địa phương mà chưa thấy ở nơi khác. Chùa Tôn Thạnh còn lưu giữ pho tượng đồng Địa Tạng Vương Bồ Tát do Thiền sư Viên Ngộ đúc vào khoảng năm 1813, tượng A Di Đà bằng đất nung có niên đại đầu thế kỷ XIX, tượng Tiêu Diện và Đại hồng chung thế kỷ XIX, mộc bản Bảng Lưu Ký của Tri huyện Phước Lộc Võ Văn Kiết viết về tiểu sử sư Tăng Ngộ. Chùa Kim Cang còn lưu giữ nguyên vẹn 299 mộc bản chữ Hán được tạo tác rất sắc sảo để khắc các loại kinh Phật như Kim Cang, Bát Nhã, Ba La Mật Kinh, Tân San Bổ chính yếu đại đoàn…, chứng tích đây là ngôi Tổ đình của dòng Lâm Tế, Thiền phái Liễu Quán, xưa kia là trung tâm Phật giáo của đất Gia Định, in ấn phát hành kinh sách Phật giáo, đào tạo tăng tài ở Long An và Nam Bộ. Chùa Thiên Mụ (Cần Đước) còn lưu giữ những hiện vật có giá trị tư liệu lịch sử liên quan đến vua Gia Long thời còn tiềm đế, như phổ đà, trống sấm, mõ, câu đối... là chứng tích của một trong những ngôi chùa Phật có mặt sớm nhất ở miền Nam (1790)...

Phát hiện khảo cổ học tại Di tích Bình Tả (huyện Đức Hòa) với sưu tập hiện vật vàng gồm: những mảnh vàng lá hình chữ nhật, tứ giác, ngũ giác, lục giác chạm hình những linh vật như rùa, rắn, voi, hình người, hoa sen, chiếc nhẫn và mề đay nạm đá quý và một bản minh văn Sanskrit-Pali gồm 5 dòng có nội dung Phật giáo (Pháp Thân Kệ và Kinh Pháp Cú) và thần chú Mật tông, cùng với các kiến trúc tôn giáo Phật giáo, bắt nguồn từ Ấn Độ là những chứng tích văn hóa Phật giáo cho biết nơi đây trung tâm chính trị - quyền lực - tôn giáo của người xưa có niên đại 1.588 - 65 năm cách ngày nay. Sưu tập hiện vật khảo cổ đậm giá trị văn hóa Phật giáo này đã được công nhận là bảo vật quốc gia và từng có mặt trong cuộc trưng bày đầu tiên về nghệ thuật cổ và truyền thống của Việt Nam được tổ chức tại Houston và New York (Hoa Kỳ) năm 2010. Do điều kiện tiếp cận, nghiên cứu và khuôn khổ của bài viết, những gì nêu trên đây là rất khiêm tốn, chưa thể nào nói lên hết giá trị, vị trí vốn có của Phật giáo trong di sản văn hóa ở Long An.

* *

Không chỉ để lại dấu ấn trên bình diện văn hóa mà với tư tưởng nhập thế mạnh mẽ, Phật giáo ở Long An luôn đồng hành cùng dân tộc, đóng góp lớn lao vào sự nghiệp yêu nước chống ngoại xâm mà áng văn bất hủ Văn tế nghĩa sĩ Cần Giuộc của nhà thơ yêu nước Nguyễn Đình Chiểu ra đời ở chùa Tôn Thạnh như là tiếng chuông khởi nguồn cho truyền thống. Trong hai cuộc kháng chiến chống thực dân, đế quốc, nhiều chùa chiền, tăng ni, Phật tử đã trở thành những cơ sở cách mạng, đóng góp quan trọng vào thắng lợi của sự nghiệp giải phóng dân tộc. Đóng góp của Phật giáo ở Long An trong tiến trình lịch sử - văn hóa của đất Nam Bộ và của cả nước góp phần làm sáng ngời tư tưởng của Chủ tịch Hồ Chí Minh: “Nước có độc lập thì đạo Phật mới dễ mở mang. Đối với con người Việt Nam, Phật giáo đã đóng góp phần hoàn thiện đạo đức cá nhân, lành mạnh hóa quan hệ xã hội, hình thành phong cách, lối sống thuần hậu bao dung. Có thể nói, thái độ ứng xử và giá trị tư tưởng, triết lý của Phật giáo đã hòa quyện với truyền thống văn hóa dân tộc, trở thành di sản, bản sắc quý báu của dân tộc Việt Nam”.