ĐÓNG GÓP CỦA MINH VƯƠNG NGUYỄN PHÚC CHU

Ở ĐÀNG TRONG

 

GIÁC CHINH – TRẦN ĐỨC LIÊM*

 

Lịch sử hình thành, xây dựng và phát triển vùng đất phương Nam gắn liền với sự nghiệp của các chúa Nguyễn. Các chúa Nguyễn, một mặt xây dựng hệ thống thành luỹ kiên cố, như lũy Trường Dục, lũy Nhật Lệ (còn gọi là lũy Thầy), lũy Trường Sa, lũy Trấn Ninh, lũy Sa Phụ để gia tăng phòng thủ, đánh lui các cuộc tiến công của quân đội của Chúa Trịnh, mặt khác mở rộng dần lãnh thổ về phía Nam đến tận Đồng bằng sông Cửu Long.

Năm Tân Mùi (1691), đức Anh Tông băng hà, quần thần vâng di mệnh, tôn Nguyễn Phúc Chu làm “Tiết Chế Thủy Bộ chư Dinh kiêm tổng Nội Ngoại Bình Chương Quân Quốc Trọng Sự Thái Bảo Tộ Quốc Công”[1]. Lúc bấy giờ Chúa Phúc  Chu mới 17 tuổi. Năm Quý Dậu (1693), sau khi mãn tang, quần thần tấn phong chúa  làm Thái phó Quốc công và dâng tôn hiệu là Quốc Chúa.

Thiên Túng Đạo Nhân[2] hay Hưng Long[3]là pháp hiệu của Minh vương Nguyễn Phúc Chu (H. 阮 福 淍, 1675 – 1725[4]) là vị chúa Nguyễn[5] đời thứ sáu của chính quyền Đàng Trong[6] ở ngôi từ năm 1691 đến năm 1725. Vì vậy, trong một số sử sách và trong dân giang tôn quý gọi Quốc Chúa là Bồ Tát[7] Thiên Túng Đạo Nhân.

Chúa Nguyễn Phúc Chu người gốc Gia Miêu, huyện Tống Sơn, Thanh Hóa, sinh ngày 18 tháng 5 năm Ất Mão (11/6/1675 tây lịch) lên ngôi vào ngày 7 tháng 2 năm 1691, và được xưng tụng là Quốc Chúa hay Minh Vương.

1. Bậc đế vương hiền tài với tầm nhìn chiến lược có lợi cho sự phát triển đất nước

Nguyễn Phúc Chu là một trong những vị chúa tài ba, tư chất thông minh đỉnh đạt từ thuở nhỏ, văn võ song toàn. Đại Nam thực lục tiền biên ghi lại rằng: “Mẹ của Quốc chúa trước đây được dâng vào hậu triều, sau đó được tuyển làm cung tần. Đến khi có thai, ở nơi phương Tây Nam trên trời mở ra một lỗ, có mây sắc vây bọc xung quanh, giữa một luồng ánh sáng rực trời tỏa ngay vào chỗ nhà mẫu hậu ở. Người thức giả cho là điềm tốt. Đến lúc sinh thì được một trai, ánh sáng tỏa rực khắp nhà, đấy chính là Hiển tông Hiếu Minh Hoàng đế”[8].

Là người rất mộ đạo Phật, chúa có pháp hiệu là Thiên Túng Đạo Nhân hay Hưng Long Cư Sĩ. Từ khi chúa vào trấn đất Thuận Hóa[9] thì miền Nam được mở mang về mọi phương diện. Từ đó, hơn 200 năm nhà Nguyễn[10] đối với Phật giáo hết lòng tín nhiệm và sùng bái xem Phật giáo như là khai quốc công thần trong công cuộc khai mở, xây dựng và phát triển xứ sở Đàng Trong. Sách Hải ngoại kỷ sự ghi về việc Chúa Phúc Chu thọ giới Bồ Tát như sau: “Đại Việt Quốc vương Nguyễn Phúc Chu, đệ tử thọ giới tại gia Bồ tát, pháp danh Hưng Long. Kính lễ viết tại phương trượng Tịnh Danh ở nội viện Giác vương, cung phía Tây vào ngày tốt tháng 5 năm Giáp Tý (1696)”[11].

Trong thời gian trị vì ngôi chúa, Minh Vương đã đóng góp rất nhiều công lao trong việc xây dựng, thiết lập kỷ cương Phật giáo, trùng tu, xây dựng nhiều chùa chiền và quảng bá đạo Phật khắp nước. Vào năm Giáp Tuất, tức năm 1694, chúa  sai người sang Quảng Ðông mời Hòa thượng Thích Ðại Sán[12] (tức là Thạch Liêm Hòa Thượng) sang thuyết pháp về đạo Phật cho quan lại và dân chúng nghe. Đến năm 1710 đúc chuông, khi ấy Chúa thân làm bài minh khắc vào chuông chùa Thiên Mụ. Tiếng vang của Ðại hồng chung bao trùm cả kinh thành, không những đánh tan niềm trần tục mà còn lắng đọng trong lòng mọi người, cho nên trong dân gian mới có ca dao đã truyền tụng rằng:

Gió đưa cành trúc la đà
Tiếng chuông Thiên Mụ, canh gà Thọ Xương[13]

Thời Nguyễn Phúc Chu, xứ Đàng Trong phát triển rực rỡ nhất trong lịch sử triều Nguyễn, đáng gọi là bước nhảy vọt về kinh tế, chính trị - xã hội, văn hóa - giáo dục, v.v... Chúa lên ngôi năm 1691 thì qua năm sau, năm 1692 ban lệnh cử Cai cơ Nguyễn Hữu Cảnh đánh bắt vua Chăm là Bà Tranh cho lập phủ Thuận Thành[14]. Đến năm 1698, chúa lại cử Nguyễn Hữu Cảnh vào miền Nam kinh lý cho lập phủ Gia Định, chia đất Ðông Phố thành hai huyện: lấy xứ Ðồng Nai làm huyện Phúc Long, dựng dinh Trấn Biên (Biên Hòa) lấy xứ Sài Gòn làm huyện Tân Bình, dựng dinh Phiên Trấn (Gia Ðịnh), đất đai được mở mang rộng rãi. Chúa cho chiêu mộ những dân từ các xứ vào để lập ra thôn xã và khai khẩn ruộng đất. Còn những người Trung Hoa ở đất Trấn Biên thì lập thành xã Thanh Hà, những người ở đất Phiên Trấn thì lập thành xã Minh Hương. Những người này đều thuộc sổ bộ đất nước ta.

Sự kiện năm 1707, Chúa thu nạp Mạc Cửu[15] (H. 鄚 玖)[16] hay Mạc Kính Cửu (H. 鄚 敬 玖)[17] sinh 1655 - 1735 tại đất Hà Tiên[18] và phong làm Tổng binh trấn Hà Tiên, tức là sáp nhập Hà Tiên vào nhà nước Đàng Trong, việc làm này hết sức ý nghĩa trong việc mở mang bờ cõi, dãy đất miền Tây ngày nay.

Đến năm 1703, Chúa ra chiếu lệnh, sai tướng Trương Phúc Phan đánh đuổi quân Anh xâm nhập vào vùng biển đảo lấy lại Côn Đảo. Khi ấy, chính sự trong triều ổn định nên vào năm 1710 Chúa Phúc Chu cho thu phục hai nước Thủy Xá và Hỏa Xá xác lập vùng đất Tây Nguyên thuộc chủ quyền nhà nước Đàng Trong.

Đặc biệt, vào năm 1711, Chúa còn sai các quan văn võ, thiên văn địa lý hội họp quốc sự và sai đo vẽ quần đảo Trường Sa, chính thức xác lập vùng biển đảo Trường Sa vào địa lý Việt Nam.

2. Kế thừa và phát huy tính truyền thống dân tộc

Chỉ trong vòng 21 năm, từ phía nam Khánh Hòa ngày nay trở vào, nước ta mở rộng đến tận Hà Tiên, vùng Tây Nguyên và biển Đông, tạo nên một nước Việt Nam có diện mạo hoàn chỉnh. Sự nghiệp giữ nước và mở nước cực kỳ quan trọng này đều xảy ra vào thời Chúa Minh, đánh dầu thời kỳ vàng son và là đỉnh cao trong công cuộc xây dựng và phát triển đất nước của Minh Vương – Quốc Chúa Nguyễn Phúc Chu.

Ghi chép về những báo cáo của khách buôn thông thương với đất Quảng Nam, có một số sách của người Trung Quốc như “An Nam cung dịch kỷ sự” của Chu Thuần Thủy, “An Nam kỷ du” của Phan Đình Khuê, “An Nam tạp ký” của Lý Tiên Căn và “Hải ngoại kỷ sự” của Thích Đại Sán. Các sách hải ngoại này do chính người Trung Hoa viết và ghi chép về Trường Sa và Hoàng Sa. Đáng chú ý nhất trong số sách đó là cuốn “Hải ngoại kỷ sự” do nhà sư Trung Quốc Thích Đại Sán viết năm 1696, sau chuyến thăm Phú Xuân năm 1695. Đây là tác phẩm của người Trung Quốc viết về Quốc Vương, tức là chúa Nguyễn, An Nam và hoạt động của triều đình An Nam tại Hoàng Sa và Trường Sa (tức là Vạn Lý Trường Sa theo cách gọi của người Việt Nam và người nước ngoài thời bấy giờ). Đây là tư liệu cổ, chứng tỏ hoạt động thực thi chủ quyền của Việt Nam đối với hai quần đảo Hoàng Sa và Trường Sa, đã được người nước ngoài biết đến, trong đó có người Trung Quốc.

Hoạt động trên biển đông thông thương qua lại, trong Quyển 3 của cuốn “Hải ngoại kỷ sự”, Thích Đại Sán có đoạn chép về đường qua Biển Đông như sau: “Khách có người bảo: mùa gió xuôi trở về Quảng Đông chừng vào độ nửa tháng trước và sau mùa lập Thu. Chừng ấy gió Tây Nam thổi mạnh, chạy một lèo gió xuôi chừng 4, 5 ngày đêm có thể đến Hổ Môn. Nếu chờ đến sau mùa nắng, gió bấc dần dần nổi lên, nước chảy về hướng Đông, sức gió Nam yếu, không chống nổi dòng nước chảy mạnh về phía Đông, lúc đó sẽ khó giữ được sự yên ổn. Bởi vì có những cồn cát nằm thẳng dọc biển, chạy từ Đông Bắc qua Tây Nam; đống cao dựng đứng như vách tường, bãi thấp cũng ngang mặt nước biển, mặt cát khô rắn như sắt, rủi thuyền đụng phải hẳn tan tành; bãi cát rộng hàng trăm dặm, chiều dài thăm thẳm chẳng biết bao nhiêu mà kể gọi là Vạn lý Trường Sa, mù tít chẳng có cây nhà cửa. Nếu thuyền bị trái gió, trái nước mà lạc vào, dẫu không tan nát cũng không gạo không nước, trở thành ma đói mà thôi. Quãng ấy cách Đại Việt 7 ngày đường, chừng 700 dặm[19]. Quốc Vương[20]trước, hàng năm sai thuyền đánh cá đi dọc từng bãi cát, lượm vàng bạc, khí cụ của các thuyền hư hỏng dạt vào. Mùa thu nước ròng cạn rút về phía Đông, bị một ngọn sóng đưa đi, thuyền có thể trôi xa hàng trăm dặm; sức gió chẳng mạnh sợ gặp hiểm hoạ Trường Sa”[21].

Lược bàn về tác phẩm Hải ngoại kỷ sự là tác phẩm cổ sử học Phật giáo giai đoạn này đã có một diện mạo rất khách quan và hoàn chỉnh khi người ngoại quốc nói về “Đất Nam Kỳ là đất của nhà Nguyễn khai sáng ra”[22]. Trong tác phẩm, Thích Đại Sán gọi chúa Nguyễn Phúc Chu là Quốc Vương, Đại Vương, Vương Minh v.v.., còn xưng nước ta là Đại Việt như đã thấy trong bài Khải (啟), dâng lên cho chúa lúc mới đến Thuận Hóa có những câu: “…Quý Vương quốc từ xưa khai sáng Thuận Hóa, Thanh Hóa, tám trấn Tam Giang, hùng cứ bốn mươi bảy châu. Quý Đại Vương nối nghiệp đã có, Kiến Bình, Tân Bình bao la, thiên sơn vạn thủy… Nay kính, Đại Việt đức chúa điện hạ ngân an…”. Việc xưng hô và giao hảo thể hiện khí phái oai hùng, thanh cao lịch lãm đỉnh đạt minh chứng cho Minh Vương hiền tài, nhiều oai lực, oai đức phục nhân, hết thảy nhân dân đều kính mến.

Chúa Nguyễn Phúc Chu là người có tầm nhìn sâu rộng có tính chất chiến lược. Đứng về mặt khách quan, việc làm của Bồ Tát Nguyễn Phúc Chu có lợi thế cho xu hướng phát triển của lịch sử dân tộc. Mang đậm nét giá trị văn hóa truyền thống của dân tộc; tức là giá trị về tính dân tộc hóa, tự tôn dân tộc và sức tự cường tự chủ quốc gia. Ngày nay, chúng ta lật lại những trang sử Việt hào hùng, không chỉ để ghi nhớ công lao, công đức sâu dày, mà còn là sự khắc ghi vào tấm bia lịch sử dân tộc. Thể hiện tính đặc thù của chủ nghĩa yêu nước Việt Nam là tinh thần đoàn kết, tinh thần bảo vệ bờ cõi lãnh thổ, bản sắc văn hóa dân tộc. Khi đó, tinh thần của Bồ Tát Nguyễn Phúc Chu – Thiên Túng Đạo Nhân đã truyền nguồn cảm hứng cho thời đại chúng ta phải biết sống xứng đáng với ước vọng của tiền nhân. Luôn phát huy sức mạnh dân tộc, tô đẹp gấm vóc giang sơn, gìn giữ từng tấc đất để không cô phụ ước vọng ngàn xưa.

Ví dụ như trong thời gian chúa cai trị, rất nhiều thương thuyền của người Tây phương ra vào thường xuyên buôn bán, trao đổi hàng hóa. Chúa chủ trương sách lược dùng người Tây Âu để huấn luyện binh pháp, nhờ vậy mà quân đội đã được tổ chức thành một lực lượng hùng mạnh, đồng thời tiếp thu những mặt thành tựu về khoa học kỹ thuật. Có thể nói, Bồ Tát Nguyễn Phúc Chu là người tiên phong áp dụng khoa học kỷ thuật trong quân sự. Giữ vững biên cương, vỗ về lòng dân luôn được an vui, an cư lập nghiệp.

Vì tính chất chiến lược bình an lâu dài cho con cháu, Chúa đã dùng nhiều người có tài, như Nguyễn Hữu Cảnh, Trần Đình Ân, Hoàng Tiến, Dương Ngạn Địch, Mạc Cửu, v.v… để khai khẩn đất hoang mở mang bờ cõi, áp dụng chính sách cấp đất cho nhân dân phát triển kinh tế và ổn định đời sống. 

Trong công việc cải cách hành chính, dưới thời Chúa cũng được cải cách cơ chế tổ chức hành chính từ cấp trung ương cho đến địa phương; định lại quan tước, phẩm hàm. Chúa quan tâm đến việc đào tạo nhân tài và tổ chức thi cử một cách thường xuyên, ổn định để có nhân tài, nhân lực trí thức phục vụ sự phát triển đất nước. Với tầm nhìn chiến lược đó, Chúa đã đặt một nền móng vững chắc cho cả vùng đất Nam Trung Bộ và Nam Bộ ngày nay.

Kết luận

Tóm lại, trong vòng 34 năm ở ngôi Minh Vương – Quốc Chúa, Bồ Tát Thiên Túng Đạo Nhân - Nguyễn Phúc Chu đã đóng góp được nhiều công lao vào việc mở mang, xây dựng và phát triển đất nước, cũng như thực hiện nhiều tiến bộ về kinh tế - xã hội ở kinh thành và Đàng Trong  vào đầu thế kỷ 17I với những thành tựu đạt được:

1-Đặt phủ Bình Thuận[23] năm Đinh Sửu – 1697; gồm các đất Phan Rang, Phan Rí trở về phía Tây của Tổ quốc.

2-Vào năm Mậu Dần - 1698, đặt phủ Gia Định.

3-Cải cách hành chính, xây dựng và chia đất Đông Phố, lấy xứ Đồng Nai làm huyện Phúc Long, dựng dinh Trấn Biên (Biên Hòa ngày nay).

4-Chỉnh chu xứ Sài Gòn cho làm huyện Tân Bình, dựng dinh hành chính Phiên Trấn, lập xã Minh Hương, Thanh Hà.

5-Năm Canh Dần – 1710, Hưng Long Bồ Tát cho đúc chuông lớn, dựng bia ghi khắc lịch sử, đến năm Giáp Ngọ  – 1714, ngài cho trùng tu chùa.

6-Chủ trì Nội triều họp bàn các quan vào năm Nhâm Thân – 1692 để khắc chế vua Chiêm là Bà Tranh gây rối làm loạn ở phủ Diên Ninh, chúa cho quân đi đánh bắt. Thâu phục Chiêm Thành, đổi làm trấn Thuận Thành, sau đổi thành phủ Bình Thuận.

7-Cảm phục oai đức Quốc Chúa, Ốc Nha Mạc Kính Cửu (鄚 敬 玖) khai hoang lập 7 xã ở Hà Tiên vào năm Mậu Tý -  1708, sau đó, dâng đất quy thuận chúa Nguyễn Phúc Chu. Quốc Chúa giao cho Mạc Cửu giữ chức Tổng Binh, trấn giữ đất Hà Tiên, vì thế đất nướcViệt Nam ta hiện nay mở rộng bờ cõi đến tận Hà Tiên.

8-Nhận thấy Nội Triều ổn định, phát triển vững mạnh, để tăng thêm tính hành chính ổn định vào năm Kỷ Sửu – 1709, Chúa ra sắc lệnh sai đúc Ấn Quốc Bảo khắc chữ “Đại Việt Nguyễn Chúa Vĩnh Trấn Chi Bảo”. Quốc ấn đã được lưu truyền sử dụng cho đến các đời vua nhà Nguyễn sau này.

9-Năm 1711, Chúa sai các quan văn võ, thiên văn địa lý hội họp quốc sự và sai đo vẽ quần đảo Trường Sa, chính thức xác lập vùng biển đảo Trường Sa vào địa lý Việt Nam.

10-Trong thời gian tại ngôi vị, Chúa đã khuyến khích hoàng tộc ăn chay, quy y Tam Bảo, động viên các hoàng thân quốc thích đều xây chùa để làm công đức. Khuyến hóa nhân gian làm lành lánh ác, hiếu kính cha mẹ. Từ đó, tạo tính kế thừa tốt đẹp cho đến ngày nay, quanh năm cơm chay, cỗ chay thường xuyên có mặt trong gia đình người xứ Huế.

Đặc tính nổi bậc nhất của Minh Vương – Quốc Chúa Bồ Tát Nguyễn Phúc Chu là đạt được nhiều thành tựu về kính tế, chính trị - xã hội ổn định, văn hóa – giáo dục phát triển, quân đội quốc phòng hùng mạnh được hòa quyện cùng cốt cách thanh cao, công lao phi thường nhân văn, nhân bản của bậc có ý chí đại nguyện phục vụ dân tộc, phục vụ Tổ quốc; xứng đáng là vị Quốc Chúa hiền tài, một Bồ Tát vì ý nguyện lợi ích của chúng sinh mà làm lợi ích đem niềm an vui, an lạc đến chúng sinh.

Thời đại Nguyễn Phúc Chu thể hiện chính là chủ nghĩa yêu nước liên hệ mật thiết với những vấn đề về chính trị, xã hội, bao gồm hệ thống những quan điểm lý luận về dựng nước, đánh giặc giữ nước, dân giàu nước mạnh. Tính đặc thù của chủ nghĩa yêu nước Việt Nam giai đoạn này là tinh thần đoàn kết, tinh thần bảo vệ bờ cõi lãnh thổ, bản sắc văn hóa dân tộc. Chúa - Bồ Tát Minh vương Nguyễn Phúc Chu trong sách lược mở rộng bờ cõi, phát triển đạo Phật xứ Đàng Trong đã truyền nguồn cảm hứng định hướng đường lối phát triển cho thế hệ tương lai.

Ghi chú:

Chữ viết tắt: Hán = H.